مقدمه:

تاریخ آذربایجان بخصوص تاریخ ­معاصر آن روزهای بسیار سرنوشت سازی را در خود دارد که به علت تبلیغات گسترده، ناروا و وارونه دشمنان آنچنان که بایسته و شایسته است برای نسل حاضر معرفی نگشته و گرد و غبار تهمتها و تحریفها از سیمای آنها زدوده نشده است.

یکی از علل اصلی چنین برخوردی، عدم توجه کافی نویسندگان و محققین آذربایجانی به نگارش تاریخ می باشد.همواره یکی از ضعف های تاریخ نگاران و نویسندگان آذربایجان در طول تاریخ این بوده که کمتر به نگارش تاریخی که خود ساخته اند می پردازد.آذربایجان همواره به تاریخ سازی مشغول بوده و تاریخ نویسی را به دیگران محول کرده است.

متاسفانه در طول تاریخ آذربایجان، بخصوص تاریخ معاصر آن همواره قلم در دست کسانی بوده که در راستای منافع سیاسی دولت خاصی قلم زنی کرده اند. بهمین خاطر تاریخ آذربایجان را طوری نوشته اند که به نفع جریان سیاسی خویش باشد.

خوشبختانه امروزه و بخصوص در دهه اخیر در اثر دستیابی نویسندگان و تاریخ نگاران متعهدآذربایجانی به منابع و مراجعی که بدون غرض ورزی سیاسی و عقده های حکومتی نگاشته شد ه­اند. نکات تاریک و مبهم تاریخ آذربایجان کمی عیان گشته و روز به روز روشن تر می گردد.

یکی از مباحث مربوط به تاریخ معاصر آذربایجان حوادث تشکیل و شکست فرقه دموکرات آذربایجان می باشد.

اکنون چند سالی است به همت نویسندگان و فعالین مدنی و اجتماعی آذربایجان تاریخ نگاری در این مورد شروع شده است.یکی از رایج ترین مباحث مطروحه در این زمینه، تاریخ سرکوب این حرکت مردمی می باشد که همواره روز سرکوب فرقه دموکرات آذربایجان را ۲۱ آذر ۱۳۲۵ هجری شمسی اعلام می کنند که نگارنده با مراجعه به مستندات تاریخی با رد این ادعا، سعی در بیان تاریخ واقعی شکست فرقه را دارد.

چگونگی تصرف کامل آذربایجان

تغییر سیاست جهانی در آذرماه ۱۳۲۵سیر حوادث آذربایجان را به سوی ارتجاع و به زیان آزادی سوق داد و قوام پس از خاطر جمعی از شوروی، به مسائل آذربایجان پرداخته در روز اول آذر ۱۳۲۵ طی اطلاعیه ای اعلام کرد”برای اجرای صحیح انتخابات مجلس پانزدهم، لازم است از طرف تهران قوای انتظامی به قدر کافی برای هر استان اعزام شود تا مراقب حفظ انتظامات باشند.”

پس از صدور این بیانیه،دکتر جاوید – استاندار آذربایجان – از نخست وزیر قوام استعلام نمود که آیا دولت به آذربایجان هم نیرو اعزام خواهد کرد؟

قوام اعزام نیرو به آذربایجان را تایید کرد.به دنبال این تایید انجمن ایالتی آذربایجان طی تلگرافی اعتراض خود را نسبت به این اقدام قوام اعلام نمود ودر ادامه قوام این کار را جزو وظایف دولت محسوب نموده و اعتراض انجمن ایالتی را قبول نکرد.

در حالی که اعزام نیرو به آذربایجان با واکنش شدید دموکراتها در تبریز همراه بود.در تهران نیز حزب توده نسبت به اعزام نیرو به آذربایجان هشدار داد. واز طرف دیگرمظفر فیروز از مسکو به قوام هشدار داد نتیجه اعزام نیرو به آذربایجان خطرناک خواهد بود.سفیر شوروی در تهران نیز به این اقدام اعتراض نمود.اما با توجه به اینکه روسها، دل در گرو مجلس پانزدهم و توافقنامه نفت شمال داشتند مخالفت خود را از حد محکومیت لفظی فراتر نبردند.

در چنین حالی قوام اعلام کرد که دموکراتهای آذربایجان اگر از پذیرفتن نیروهای مسلح خودداری کنند.اقتدار دولت مرکزی را علنا به مبارزه خوانده­اند و در چنین حالتی،تصرف آذربایجان ضروری خواهد بود.

بدین ترتیب با حمایت انگلیس- آمریکا و سکوت شوروی، حمله به آذربایجان آغاز شد و قوام در چنین اوضاع بحرانی و وخیم و برای دور ماندن از درخواستهای اعتراض آمیز فرقه دموکرات آذربایجان، سفیر شورووی ،حزب توده و….عازم مزارع چای خود در شمال شد و در تاریخ ۱۶/۹/۱۳۲۵ نیروهای دولت مرکزی جهت عملی نمودن نقشه شوم تصرف آذربایجان، از زنجان به سوی میانه حرکت کردند.

نشر جامی در کتاب ” گذشته چراغ راه آینده ” آغاز این عمل ننگین را اینگونه بیان می کند:

با حرکت نیروهای نظامی مرکز به آذربایجان، جنگ در میانه شروع شد و جبهه میانه به دو قسمت جنوبی و شمالی تقسیم شد.قسمت جنوبی در دست نیروی تازه کار قزالباش(سرباز وظیفه)و قسمت شمالی در دست فدائیان و افراد ایل اوصانلو و جهانشاهلو بود.

“جبهه جنوبی به علت تازه کار بودن افراد زود شکست خورد.ولی جبهه شمالی در ابتدای امر به موفقیتهایی دست یافت ومهاجمین را به عقب رانده به سوی زنجان پیشروی­کردند.دسته های پارتیزان نیز به ایستگاه قره بولاغ بین زنجان و تاکستان رسیده و پل راه آهن- قره بولاق را منفجر کردند.”

ولی علی مرادی مراغه ای در کتاب ” از زندان رضاخان تا صدر فرقه دموکرات آذربایجان” با اندکی اختلاف شروع حمله را اینگونه می نویسد:

قشون دولت مرکزی در روز ۱۸/۹/۸۳ از دو جبهه شرقی(میانه- تبریز) و غربی(میانه- مراغه- تبریز)پیشروی خود را ادامه دادند.ستون غربی در ساعت ۱۸ روز ۱۸ آذرماه پیشروی خود را آغاز کردند.در جبهه دموکراتها غلام یحیی دانشیان با ۱۷۰۰ رزمنده ،سه خمپاره انداز و سه ارابه توپ به خاطر این که ستون غربی ارتش از پشتیبانی نیروهای هوایی برخوردار بود به بمباران شدید مواضع دموکراتها پرداخته و دموکراتها را مجبور به عقب نشینی کردند… ستون شرقی با دفاع سخت دموکراتها روبرو شده و دشمن مجبور به عقب نشینی میگردداما در مراحل بعدی درگیری، ستون شرقی… را به تصرف در آورده …. به میانه رسیدند.

احمد زنگنه در این مورد می نویسد:

ارتفاعات کوه قافلانکوه در ۲۰ آذر ۱۳۲۵ توسط ستون غربی اشغال شد. در نیمه شب ۲۰ آذر پل دختر میانه(قیز کورپوسو) به عنوان یک تاکتیک نظامی توسط دموکراتها منهدم شد تا از پیشروی نیروهای مهاجم موقتا جلوگیری شود و فرصت تخلیه میانه و عقب نشینی به سوی تبریز را داشته باشند.پس از خرابی پل پیاده نظام دولت مرکزی از گذارهای رودخانه سریعا بطرف میانه پیشروی نمودند و ستون غربی در ساعت۱۵ روز ۲۰ آذر وارد شهر میانه شدند.

آقای مرادی در ادامه همچنین می نویسد:

در مراحل بعدی درگیری، ستون شرقی پس از سقوط آق کند بلاخره در ساعت ۵ صبح روز ۲۱ آذر قره بولاق- میان بولاق- سلیمانلو را به تصرف در آورده و بدین ترتیب به دنبال ستون غربی ،ستون شرقی در پایان روز ۲۱ آذر به مامانلو ، ۱۸ کیلومتری میانه رسیدند

از ساعت ۱۲ ظهر روز۲۰ آذر توسط نیروهای مرکز مرمت پل آغاز گردید و نهایت ساعت ۳ صبح روز ۲۱ آذرکلیه وسایل موتوری توپخانه ،ارابه جنگی و ستون کامیونها از پل گذشتند و روز ۲۱ آذر در میانه مستقر شدند.

با نگاهی به نوشته های فوق می بینیم در روز ۲۱ آذر ماه هیچ قشون نظامی به تبریز نرسیده بودندو در روز ۲۱ آذرماه این نیروها در میانه درگیر بودند.

نشر جامی اوضاع تبریز در ۲۱ آذر را اینگونه بیان می کند.

به محض روشن شدن آفتاب روز ۲۱ آذر ،علیرغم اینکه نیروهای دولت مرکزی هنوز به تبریز نرسیده بودند ولی در تبریز کشتار وحشیانه در تبریز آغاز گردید. در این کشتار قشون دولتی و ارتش شاهنشاهی به طور مستقیم هیچ نقش نداشت.بلکه دسته های کشتار مردم در این روز عبارت بودند از:

۱- گروهبانان و استواران قدیمی

۲- نوکران و خدمه های مالکین رانده شده

۳- طرفدارن معتادان و فحاشان رانده شده

۴- تعدادی از دموکراتهای تغییر جهت داده

۵- خوانین و عشایر

۶- مامورین ارتش و وابستگان دولت مرکزی که قبلا با لباس مبدل وارد آذربایجان شده بودند

آری ! در روز ۲۱ آذر در تبریز کشتار وحشیانه آغاز شده بود و مجاهدین مشغول مبارزه با وابستگان دولت مرکزی بودند. ولی هنوز هیچ نقطه ای از آذربایجان در این روز سقوط نکرده بود و مقاومت و درگیری همچنان ادامه داشت.

از طرف دیگر در تبریز روز ۲۰ آذر رهبری فرقه به دو گروه تقسیم شدند.دسته اول – پیشه وری،پادگان وجهانشاهلو – طرفدار مبارزه و یک جنگ دراز مدت و پارتیزانی و عدم تسلیم در مقابل قوای دولتی را بودند..اما دسته دوم- بی ریا،دکتر جاوید و میرزا علی شبستری- طرفدار حل مسالمت آمیز و عدم مقاومت در مقابل قوای دولتی بودند.مقامات روسی که از ماهها قبل فرقه دموکرات را فدای امتیاز نفت شمال کرده بودند از گروه دوم حمایت کردند.

بلاخره در میان حزن و اندوه غروب ۲۰ آذر نشست کمیته مرکزی فرقه دموکرات(در واقع آخرین نشست) تشکیل گردید و در غیاب پیشه وری محمد بی ریا به عنوان صدر کمیته مرکزی فرقه دموکرات انتخاب گردید.

روز ۲۱ آذر محمد بی­ریا با صدور اعلامیه ای از طرف کمیته فرقه دموکرات آذربایجان، اعلام کردکه برای جلوگیری از هر گونه برادر کشی و خونریزی باید از منافع خود چشم بپوشیم تا امنیت حفظ شود….لذا از ورود نیروهای دولتی به آذربایجان بهیچوجه جلوگیری نمی کنیم.تا آنهابتوانند مانند سایر نقاط ایران در حسن جریان انتخابات آذربایجان نظارت نمایند.

در ادامه، در همان روز دکتر جاوید و شبستری هم تلگرافهای مشابهی مخابره کرده و موافقت فرقه با ورود نیروهای دولت مرکزی به آذربایجان را اعلام نمودند.

در شب ۲۱ آذر دسته دوم فرقه (که رهبری فرقه را به عهده گرفته بودند) با تلگرافی به دولت مرکزی موافقت نامه فرقه را نسبت به ورود قشون دولت مرکزی را کتبا اعلام کردندو بعد از اعلام موافقت فرقه نیروهای دولتی در ۲۲ آذرماه ورود به تبریز را آغاز کردند.

نشر جامی می نویسد:”بدین ترتیب روز ۲۲ آذر ماه نیروهای دولتی …. وارد شهر تبریز شدند.

سرتیپ زنگنه در خاطراتش چنین می نویسد” ابتدا واحدهای جلودار در ۲۱ آذر شب هنگام به شهر تبریز وارد شدند وتا صبح ۲۲ آذر ارابه های جنگی و…. وارد شهر تبریز شدند”(۴)

بدین ترتیب می بیینیم در روز ۲۲ آذرآنهم پس از موافقت سران فرقه دمکوات آذربایجان، قشون شاهنشاهی ورود تدریجی خود را به تبریز آغاز می کنند..

نشر جامی وضعیت تبریز پس از وارد شدن قشون نظامی اینگونه توصیف می کند:”در روز ۲۲ آذرماه با وارد شدن قشون نظامی به تبریز هنوز گروههای مختلفی از دموکراتها،بصورت پراکنده مقاومت می کردند و صدای تیر اندازی تا نیمه شب ادامه داشت.آخرین دسته از فدائیان در ارک پناه گرفته بودند.وقتی فشنگ شان تمام می شدبرای اینکه زنده بدست دشمن نیفتند خویشتن را از بالای ارک به زمین می انداختند.”

به نظر نگارنده نیروهای دولت مرکزی روز ۲۲ آذر به تدریج وارد تبریز شده بودند ولی با توجه اینکه در این روز مردم شریف و آزادی خواه تبریز هنوز در مقابل مهاجمین استقامت می نمودند هنوز بارقه های امید و استقامت در دل مردم آزادیخواه وجود داشت وچون در این روز هنوز تبریز کاملا سقوط نکرده بود لذا این روز هم نمی تواند مبنای شکست و سرکوب فرقه تلقی شود.

متاسفانه استقامت و مبارزه فدائیان جواب نداد و در نیمه های شب روز ۲۲ آذر ماه آخرین رمق های مقاومت فدائیان در تبریز به پایان رسید و روز ۲۳ آذرماه تبریز رسما بدست دولت مرکزی افتاد و سرتیپ هاشمی فرمانده نیروهای اعزامی در مقابل شهرداری تبریزیا همان مجلس ملی سابق رسما الغاء قراردادهای منعقده بین تهران و تبریز را اعلام نموده و در شهر تبریز حکومت نظامی اعلام شد. و تصرف کامل آذربایجان آذرماه تا ۲۷ آذرماه طول کشید.

نتیجه گیری:

حال اگر منبای سقوط تبریز را به عنوان روز شکست فرقه دموکرات آذربایجان بنامیم باید روز ۲۳ آذرماه به عنوان روز شکست فرقه در تقویم آذربایجان ثبت شود. ولی سقوط کامل آذربایجان مدنظر باشدباید روز ۲۷ اذر ماه را به عنوان روز شکست فرقه قلمداد کنیم در هر حال مطرح شدن روز فجر و پیروزی ،۲۱ آذر ماه، به عنوان روز شکست فرقه دموکرات به هیچ وجه صحت ندارد.

منابع:

۱- علی مرادی مراغه – از زندان زضاخان تا صدر فرقه دموکرات آذربایجان

۲- احمد زنگنه- خاطراتی از ماموریتهای من در آذربایجان از شهریور ماه ۱۳۲۰ تا دی ماه ۱۳۲۵

۳- نشر جامی- گذشته چراغ راه آینده

۴- گماشتگیهای برفرجام-حسن نظری

۵- بحران آذربایجان- رسول جعفریان

۶- ویژه نامه نشریه یول- نشریه دانشجویان ترک دانشگاه تهران