شصت و هشتمین سالگرد 21 آذر

با سلام و درود خدمت حضار محترم

و با تشکر از جمعیت آذربایجان تافلانتی که این فرصت را برای ما فراهم آورده اند.

من موارد بحث امشب را به صورت زیر خدمتتان عرض می کنم:

مختصری از زندگی سیاسی پیشه وری بزرگ

نحوه تشکیل فرقه دمکرات آذربایجان

انگیزه به وجود آمدن نهضت 21 آذر، یعنی شرایط عینی و ذهنی، اهداف، خدمات، عوامل و علل شکست و کلام آخر امسال 68 سال از تشکیل دولت ملی ـ دموکراتیک مردم آذربایجان به رهبری فرقه دمکرات می گذرد.

من به نوبه خود سالگرد 21 آذر بنیانگذاری حکومت ملی دمکراتیک آذربایجان را به شما تبریک می گویم و در برابر خاطره قهرمانی که جان خویش را در راه خلق و میهن فدا کردند سر تعظیم فرود می آورم.

نهضت دمکراتیک 21 آذر ادامه طبیعی دو حرکت انقلابی ناموفق پیش از خود یعنی انقلاب مشروطیت و قیام شیخ محمد خیابانی بود.

تجلی و رسالت 21 آذر در واقع تبدیل هویت ملی به دولت ملی بود که پیشه وری در آن نقش بسزایی داشت.

سید جعفر جوادزاده، معروف به پیشه روی در سال 1272 در روستای زیوه از توابع خلخال به دنیا آمد و نخستین تحصیلاتش را در همان روستا فراگرفت. او که از خانواده بی بضاعتی بود،

در سال 1284 به همراه خانواده اش راهی باکو و در آنجا در روستای بولبول به تحصیلاتش ادامه داد. در شهر خیردالان به معلمی اشتغال پیدا کرد و در همان ایام در روزنامه آچیق سوز که در شهر باکو منتشر می شد مقاله می نوشت.

در سال 1918 م در روزنامه ی آذربایجان جزء لاینفک ایران که در باکو منتشر می شد مشغول کار می شود، و در باکو با رهبران انقلابی بلشویک از جمله نریمان نریمان اوف رابطه برقرار می کند.

در سال 1919 م سردبیر روزنامه حریت ارگان مرکزی حزب عدالت ایران می شود.

در سال 1920 م همزمان با سردبیری روزنامه حریت به سمت دبیر امور خارجه کمیتۀ مرکزی حزب عدالت انتخاب می شود.

با اوج گیری حرکتهای انقلابی در ایران همراه با هئیتی از اعضای حزب عدالت با میرزا کوچک خان دیدار می کند. 

بعد از فروپاشی نهضت جنگل پیشه وری مشغول انتشار روزنامه اکینچی و حقیقت می شود و مدتی هم در تهران کتابفروشی دایر می کند.

در سال 1308 در مدرسه شورویها در تهران با شغل معلمی مشغول به کار می شود. همان سال دستگیر و به مدت 10 سال به زندان محکوم می شود. در سال 1319 پس از پایان مدت زندان به کاشان تبعید تا اینک 20 روز بعد از سوم شهریور 1320 که ایران از طرف متفقین اشغال شد به تهران برمی گردد.

در انتخابات مجلس چهارم در آخر خرداد 1322 در زمان نخست وزیری سهیلی، پیشه وری بعد از رحیم زاده دومین نماینده از طرف تبریز انتخاب می شود.

مجلس چهاردهم در تاریخ 16 اسفند 1322 گشایش و در 22 اسفند کار برای اعتبار نامه نمایندگان را آغاز می کند.

از مجموعه 136 نماینده انتخاب شده، تنها و تنها دو نماینده اول و دوم تبریز به علت رد شدن اعتبارنامه هایشان نتوانستند به مجلس

راه یابند.

در آن زمان حزب توده در مجلس 8 نماینده داشت به غیر از دکتر مصدق کسی از آن دو نماینده حمایت نکرد.

پیشه وری بعد از رد صلاحیتش از مجلس به مدت 2 سال مشغول انتشار روزنامه آژیر می شود.

در روزنامه آژیر پیشه وری به شدت استقلال فکری رهبران پان ایرانیت حزب توده را به باد انتقاد می گیرد و همچنین در یک عمل بی سابقه توانست چندین روزنامه مترقی را با هم متعهد کرده و جبهۀ آزادی را بوجود آورد.

پیشه وری بر این باور بود که جنبش کمونیستی ایران بخصوص حزب توده نمی تواند سخنگوی راستین منافع ملت آذربایجان باشد.

پیشه وری همواره در پی همفکران جدیدی بود برای تشکیل یک جریان سیاسی که بتواند جوابگوی خواسته های خلق آذربایجان باشد.

روز دوشنبه دوازدهم شهریور 1324 پیشه وری با همکاری رهبران سابق نهضت خیابانی از جمله علی شبستری، دکتر جاوید و کاویان

به انتشار بیانیۀ 12 ماده ای، معروف به مراجعت نامه پرداختند، در اینجا به چند ماده از آن اشاره می کنم:

1- خواست خودمختاری آذربایجان ضمن حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران.

2- احیای زبان ترکی و رسمی شدن آن.

3- افزایش سهم نمایندگان آذربایجان در مجلس.

4- تضمین آزادی انتخابات در سراسر کشور.

5- مبارزه با فئودالها، تقسیم اراضی در تمام کشور.

به موجب این بیانیه زمینه برای تشکیل فرقه دمکرات آذربایجان فراهم شده و اولین انتخابات آزاد در آذربایجان برگذار گردید.

پیرو آن در تمام شهرها و روستاها که تا به آن روز در ایران سابقه نداشت، بیش از 5/2 میلیون از جمعیت 5 میلیونی در انتخابات شرکت کردند.

اولین کنگره ملی خلق آذربایجان با حضور 744 نفر از برگزیدگان مردم تمام نقاط آذربایجان در مهر ماه سال 1344 در تالار فردوسی شهر تبریز تشکیل شد.

کنگره پس از مذاکرات مفصل، مرامنامه و اساسنامه فرقه دمکرات آذربایجان را تصویب و اعضای کمیتۀ مرکزی که مرکب از 41 نفر بودند را انتخاب کرد.

سیدجعفر پیشه وری به عنوان صدر فرقه دمکرات برگزیده شد.

تشکیل فرقه دمکرات و جنبش انقلابی نهضت 21 آذر زائیده شرایط اجتماعی و سیاسی حاکم بر جامعه آذربایجان بود.

شرایط اجتماعی ـ اقتصادی سالهای 1320 بر زمینۀ یک واقعیت عینی قرار داشت و آن آرزوی دهقانان آذربایجان برای صاحب زمین شدن بود.

بعد از شهریور 1320 و سقوط دیکتاتوری رضاخان که بزرگترین مالک و صاحب زمین در ایران بود، شرایط مساعدی برای تحقق آرزوی دیرینه دهقانان آذربایجان فراهم آمد.

در طول 20 سال، حکومت رضا خان

فساد مامورین دولتی محلی و مامورینی که از تهران منصوب و اعزام می شوند.

اهانت نمایندگان هئیت حاکمه در آذربایجان به ملت آذربایجان، استثمار ظالمانه دهقانان، تجاوز ژاندارم ها و مالکین به حقوق دهقانان،

عنان گسیختگی ماموران دولت.

عدم توجه به خواستهای ایالات و ولایات دور از مرکز.

اجرای سیاستهای تمرکزگرایی و یکسان سازی اجباری.

ترویج ایدئولوژی باستان گرایی آریایی.

این فرایند فاسد نمی توانست بی واکنش بماند.

و موجبات اعتراضات عمومی و شرایط عینی را برای جنبش ملی فراهم ساخت.

آنچه که آذربایجان را از دیگر مناطق ایران برجسته تر می کرد وجود شرایط ذهنی مساعده آن منطقه بود. برای نمونه، انجمن آذربایجان

به مسابه یک کانون سیاسی اجتماعی، بلافاصله بعد از شهریور 20 توسط کادرهای سیاسی انقلابی برجسته و با تجربه تأسیس شد.

فعالیت مطبوعات به زبان ترکی در بیداری ملی و دفاع از حقوق مردم آذربایجان نقش بسزایی داشت.

و تاکید بر دموکراسی و آزادی در سراسر ایران سرلوحه تمام روزنامه ها شده بود.

مطبوعات ترکی زبان، در آن دوره کوتاه، عاملی بودند برای پرورش استعدادهای درخشان شیفتگان راه آزادی.

حضور ارتش سرخ نیز در شمال ایران کار و فعالیت انقلابیون آذربایجان را تسهیل می کرد.

فرقه دمکرات آذربایجان تنها نیرویی در آذربایجان و سراسر ایران بود که به خواسته های اقشار و طبقات مختلف آذربایجان که تحت حاکمیت رضاخان جانشان به لب رسیده بود پاسخ مثبت داد.

و همچنین فرقه دمکرات اولین حکومتی در شرق بود که به خواست اصلی دهقانان جواب داد و آنان را در رسیدن به آمال و آرزوهایشان سازماندهی کرد.

سئوال من این است که اگر 21 آذر وجود نمی داشت، آلترناتیو دیگری برای کشوری که از خفگان 20 ساله رضاخان بیرون آمده بود وجود داشت؟

آیا نهضت 21 آذر تنها را رهایی از استبداد نبود؟

پیشه وری در مقاله ای تحت عنوان ملت ما بر سر دوراهی حدود وسط امکان پذیر نیست، یکی تجدید و احیای دیکتاتوری ظلم و جور، تعدی و قتل و خیانت و دیگری آزادی، تکامل و ترقی و عدل و داد. اگر ارتجاع غلبه کند ما را به راه نخست می کشاند و در صورت پیروزی در راه دوم به ساحل نجات خواهیم رسید.

روزنامه آژیر ـ 5 مرداد 1323

رهبران آذربایجان و کردستان از این شرایط طلایی توانستند استفاده کنند. چنانکه پیشه وری در سخنرانی خود در سالن شیر و خورشید تبریز بر این زمینه تأکید می کند که...

قانون اساسی به همه خلقهای ایران از جمله خلق ترک این اختیار را داده است. ما مطالبات خودمان را در چارچوب قانون اساسی ایران دنبال می کنیم. ولی با این حال هرگز از حقوق ملت ترک صرفنظر نخواهیم کرد. در اینجا چیزی که مغایر قانون و حاکمیت خلقهای ایران باشد وجود ندارد برعکس اگر ما خود را با دست خودمان اداره کنیم شاید این امر بتواند به تکامل و تعالی ایران رشد بیشتری دهد.

پیشه وری و هدف نهضت 21 آذر در واقع ایجاد منطقه آزاد بود تا از یک طرف راساً اصلاحات دمکراتیک را بلافاصله در آذربایجان سامان دهد و از سوی دیگر به موازات آن با ایجاد پشتوانه نیرومندی برای جنبش دمکراتیک در سراسر ایران حاکمیت را وادار به رعایت اصول مشروطیت نماید.

چنانکه پیشه روی در یکی از سخنرانی های خود می گوید:

نهضت ملی ما دیگر از چارچوب ملی خارج شده و مقام پیشاهنگی جنبش دموکراتیک ایران را احراز کرده است.

اکنون دیگر عموم مردم ایران شروع به درک این موضوع و به معنای حقیقی این پی برده اند.

جهت روشن شدن عمق جنبش 21 آذر به چند نمونه از دست آوردهای عمدۀ آن اشاره می کنم:

* جنبش 21 آذر: برای اولین بار در تاریخ سیاسی ایران به خلق آذربایجان هویت ملی را عطا نمود.

* جنبش 21 آذر: به استبداد، دیکتاتوری و سلطنت مطلق خاتمه داد.

* جنبش 21 آذر: خواستار فدرایسم و دمکراسی برای ایران بود.

* جنبش 21 آذر: خواستار عدالت اجتماعی، آزادی بیان و عقیده آزادی احزاب و حقوق شهروندی بود.

* جنبش 21 آذر: برای اولین بار از حقوق برابر زنان با مردان دفاع نمود.

* جنبش 21 آذر: زبان ترکی را در آذربایجان رسمی اعلام کرد.

* جنبش 21 آذر: برای اولین بار به مناسبات کهنه ارباب و رعیتی خاتمه داده و در مجلس ملی قانون جدیدی وضع نمود.

* جنبش 21 آذر: اساس دوستی ملل ساکن ایران را پایه ریزی کرد برای اجرای آن با خلق کرد (دولت خودمختار کردستان) معاهده دوستی و همکاری همه جانبه را امضاء نمود. 

* جنبش 21 آذر: برای اولین بار در تبریز دارالفنون تأسیس کرده و تدریس رشته های مختلف علمی را بنیاد نهاد.

* جنبش 21 آذر: برای اینکه در ایران اصلاحات اجتماعی صورت گیرد با دولت مرکزی قرارداد 15 ماده ای را امضاء کرده و دولت را مجبور به اجرای آن نمود. 

* از همه مهمتر جنبش 21 آذر: نحوه نگرش به ستم ملی در ایران و شیوه مبارزه علیه آنرا ترسیم نمود.

برنامه عملی و انقلابی فرقه دمکرات برچیدن تمامی مناسبات عقب مانده، ارتجاعی و غیرانسانی از جامعه آذربایجان و ایران بود. عملکرد فرقه در همه زمینه های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مورد توجه توده های مردم به ویژه تهیدستان شهر و روستا قرار گرفت.

تهران نگران گسترش این جنبش در مناطق دیگر بود. علیرغم اینک حکومت ملی با استناد قرارداد با دولت قوام شهرهای آذربایجان را ابلاغ دفاع اعلام نموده بود.

به فرمان شاه و قوام السلطنه و به رهبری مستشاران نظامی آمریکا به آذربایجان بی دفاع حمله کردند، و در نهایت موفق به سرکوب آن با حیله، نیرنگ، سازش، خیانت و کشتار بیش ار 000ر25 نفر شدند و دهها هزار نفر نیز آواره و مجبور به تبعید و مهارت و زندان گردیدند.

در شکست نهضت 21 آذر عوامل متعددی نقش داشتند. از جمله عوامل داخلی، مخالفت زمین داران بزرگ با برنامه اصلاحات ارضی، فرقه نتوانست این اصلاحات را به کل کشور تعمیم دهد. در واقع جنبش از منطقه جغرافیایی خود نتوانست فراتر برود. در این میان بی توجهی روشنفکران مرکزنشین درخور تأمل و تفکر است زیرا آنها خود بزرگ بینی و خودشیفتگی، نتوانستند واقعیت جنبش 21 آذر را درک کنند.

حتی در حال حاضر نیز به این جنبش مردمی با شک و تردید می نگرنند.

وجود فرامونسرهای انگلیسی در تهران، در سرکوب جنبشهای آزادیخواهانه خارج از تهران نقش بسزایی داشت. از جمله قوام دربار و مطبوعات وابسته به آنها با تهمت تجزیه طلبی از حس ضیافت و وطن پرستی اهالی دیگر نقاط کشور برای اعلان جنگ صلیبی علیه این نهضت استفاده کرد و در عرصۀ بین المللی توجیه حقوقی برای سرکوب جعل نمود.

از آنجائیکه حرکتهای آزادیخواهانه در خارج از مرکز قرار دارند لاجرم مورد تایید مرکزنشینان قرار نمی گیرند. تصادفی نیست که تمام حرکتهای آزادیخواهانه ی کنونی هم تجزیه طلبانه نامیده می شوند.

تنها جنبشی که اسم تجزیه طلب را با خود همراه نیاورد، جنبش سبز است. زیرا شروع جنبش و حمایت آن از تهران بود. و اما عوامل خارجی در شکست نهضت.

استالین بخاطر نگرانی از رشد جنبشهای ملی دمکراتیک در اتحاد جماهیر شوروی مخصوصاً در آذربایجان شمالی، باهوشیاری تمام به حمایت از نهضت 21 آذر، کنترل و به موقع فرو پاشیدن آن اقدام کرد. در واقع روسها از نهضت 21 آذر به عنوان عامل فشار علیه رقیبان خود یعنی امریکا و انگلیس استفاده می کردند. و در آخر مطالبات بالحق آذربایجان قربانی سیاستهای جهانی شد.

چنانکه پیشه وری در یکی از سخنرانی های خود می گوید...

این روسها که امروز به منظور پیشبرد اهداف سیاسی خود ما را به بازی می گیرند آدمهای مورد اطمینانی نیستند. من اینها را خوب

می شناسم به آنها نباید اعتماد سیاسی کرد (منظورش تجربه جنبش جنگل) آنها معامله گرند، محبتشان به محبت میمون شباهت دارد که هنگام غرق شدن در آب پایش را روی سر بچه اش می گذارد تا خود را از آب بیرون کشد.

نقش مخرب باقر اوف که مدام تلاش می کرد تا حرکت 21 آذر را با نیت الحاق دو آذربایجان در قالب تنگ ناسیونالیسم آذربایجانی سمت و سو دهد.

تلاشی که با مقاومت پیشه وری و هسته اصلی فرقه دمکرات رو به رو می شد کشاکشی که چند سال بعد و در نهایت به هنگام جمع بست علل شکست فرقه طی نشستی در باکو به دو تز باقر اوف و پیشه وری معروف شد. تز باقر اوف علت شکست فرقه را در کم توجهی آن

به مسئله ملی وحدت دو آذربایجان می دانست.

درصورتی که تز پیشه وری علت عمده شکست حکومت ملی را عدم عنایت کافی آن به موضوع استراتژیک اتحاد دمکراتیک در سطح ایران می دانست.

و کلام آخر

آیا راه دموکراسی در ایران از حل مسأله ملی می گذرد؟

در دنیای امروز، یک فرد، بدون تعلق به یک دولت شهروند به حساب نمی آید، و در شرایط بحران، حتی انسان نیز شمرده نمی شود. پس بدون پذیرش حق تعیین سرنوشت ملتها و حقوق برابر آنان در یک کشور کثیرالعمه، دموکراسی واقعی هرگز تحقق نخواهد یافت.

پیشه وری با تأسیس حکومت ملی آذربایجان بنیاد اندیشه و عملی را پی ریخت که سرنوشت خلق آذربایجان و ترکان ایران را در راستای ترقی و پیشرفت رقم می زند.

هر کس که امروز اصالت 21 آذر را نفی کند با حقوق ملی ملل تحت ستم در ایران دموکراتیک دچار مشکل است. و در نهایت ضدیت با نهضت 21 آذر زیر پرچم حفظ تمامیت ارضی در واقع نتیجه اش حفظ تبعیض ملی است. در نتیجه، جنبش دمکراتیک ایران راهی جز بازشناسی و آموختن از دست آوردهای گرانقدر این نهضت ندارد.

با تشکر

از منایع استفاده شده: سایت آچیق سوز و سایت آذربایجان

احد وکیلی