ملی‌گرایی، ملت‌باوری، یا ناسیونالیسم نوعی آگاهی جمعی است، یعنی آگاهی به تعلق به ملت که آنرا «آگاهی ملی» می‌خوانند. آگاهی ملی، اغلب پدیدآورنده حس وفاداری، شور، و دلبستگی افراد به عناصر تشکیل‌دهنده ملت (نژاد، زبان، سنت‌ها و عادت‌ها، ارزش‌های اجتماعی، اخلاقی، و به طور کلی فرهنگ) است و گاه موجب بزرگداشت مبالغه‌آمیز از آنها و اعتقاد به برتری این مظاهر بر مظاهر ملی دیگر ملت‌های می‌شود.

این نوشتار بیشتر حول مباحث ملی گرایی و ریشه های پدیداری انگاره های ناسیونالیسم است. شروع بحث از زمینه های ایدئو گرافیکی ناسیونالیسم گرفته تا رویدادهای دهه های بعد از جنگ های جهانی است.

اوموت اوزکریملی پژوهشگر علوم سیاست، بیش از همه در زمینه نظریه های ناسیونالیسم به بحث در این زمینه پرداخته است. وی در کتاب نظریه های ناسیونالیسم (Theories of nationalism) با جمع آوری اندیشه ها و نظریات ناسیونالیستی، از قرن هجدهم و نوزدهم که اندیشه ناسیونالیستی پدید آمد، تا زمان حاضر، شرح مختصری از آنها ارائه می دهد و به اصلی ترین انتقاداتی که به آنها وارد است می پردازد. وی با مطرح کردن مسائل اصلی درباره مباحثه ی ناسیوالیسم سعی در مشخص کردن جایگاه آنها دارد. همچنین در عرصه وسیع تر، یکی از مهمترین موضوعات جدید نظریات روابط بین المللی (اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 میلادی) نظریه «سازه انگاری» است که با مورد توجه قرار دادن مولفه های غیر مادی قدرت و عرصه سیاسی و رفتار کنشکران، در صدد تبیین و تاکید بر مولفه هایی چون هویت، زبان، فرهنگ و... است.

در اینجا بطور خلاصه سه محور اصلی «نظریه های هویت ملی» که مورد توجه نظریه سازه انگاری نیز است مورد اشاره قرار می گیرد.

نظریه های هویت ملی:

1- ازلی انگاری / ذات انگاری ( Primordialism )

از نگاه این طیف فکری مدرنیته و تغییرات ساختاری حاصل از آن محرک مباحثات هویت ملی نبوده و ملت سازی بیشتر بر اساس مولفه هایی چون خون، نژاد، زبان، فرهنگ، اقامت در یک حوزه جغرافیایی خاص و... که مربوط به قرن های متمادی در طول تاریخ است شکل می گیرد. انسان قبل از اینکه به دنیا بیاید برخوردار از هویت بوده و یک امر اختیاری است. این نظریه بیشتر توسط ادوارد شیلز در دهه های 60-50 میلادی وارد ادبیات سیاسی شده است.

2- مدرنیسم / ابزار انگاری:

مدرنیست ها معتقدند که هویت ملی محصول تحولات پسامدرن بوده و ملتها انگاره هایی هستند که نخبگان، روشنفکران، و سیاست مداران از طریق تبلیغ یکسری مولفه ها اقدام به به بستر سازی آن (ملت سازی / Nation - Bulding) کرده اند. با عقب نشینی دولت های استعمارگر در دهه های 60 و 50 میلادی بخصوص انگلستان از مناطق پیرامون و مستعمره بدلیل مشکلات اقتصادی و فرهنگی زیاد، ملت های تازه ای شکل گرفتند. نهایتا با کسب هویت جمعی و ملی حاضردر عرصه بین المللی اقدام به ملت سازی و تشکیل دولت - ملت نمودند. از نظر مدرنیستها ملتها در نتیجه فعالیت های نخبگان و روشنفکران و با استفاده از مولفه هایی ایجاد شدند، که در گذشته نمیتوان نمود هایی از آن را متصور بود. از نظر این طیف فکری دولت بر ملت تقدم داشته و ابتدا دولت شکل گرفت. ملت سازی نیز در مرحله بعد مطرح گردید. در قالب فکری این گروه دولت ملی با عنوان کنونی آن وجود نداشت و در واقع ملتی وجود نداشت. پس دولت بر ملت تقدم دارد. برخی از مدرنیستها هویت ملی را ابزاری برای انسجام در داخل واحد سیاسی - ملی می دانند. این نظریه بدلیل اینکه شکل گیری هویت ملی را از تنگنای کارکردهای نخبگان و سیاست مداران میداند و از آنجاییکه شکل گیری

دولت - ملت را نتیجه بهره مندی از یکسری از مولفه ها عنوان می کند، ابزار انگارانه (Instrumentalism) نیز مینامند.

3- نماد پردازی قومی / نمادگرایی قومی (Ethno - Symbolism)

این گروه فکری عمدتا از دهه 80 میلادی نمود یافتند. آنتی اسمیت مشهورترین نظریه پرداز این طیف فکری است. در این نظریه شاهد تلاش در جهت رفع نواقصات دو نظریه پیشین هستیم. از نظر اینان مفهوم هویت ملی و دولت مفهومی پسامدرن است. اما برخلاف آنها معتقدند که برخی از مولفه های شکل دهنده هویت ملی ازلی بوده و استمرار تاریخی دارند. علی رغم جدید بودن مفهوم هویت ملی بعضی از عناصر آن عقبه تاریخی داشته و از قبل نیز وجود داشته اند. نهایتا این که این گروه نظریه بینابینی را ارئه می دهد.

با توجه به نظریات مطرح شده می توان این چنین برداشت کرد که هویت ملی و مفاهیم مربوط به دولت سازی، بیشتر با نظریات نمادگرایان قومی موافق است. بعبارتی دولت - ملت مفهومی بینابینی است که هم برخوردار از پیش مولفه های تاریخی است و هم تحت تاثیر تحولات ساختاری جدید نظام جهانی مدرن است. چرا که در درجه اول شکل گیری مفهوم دولت - ملت به شکل کنونی آن نتیجه شکل گیری کارکردهای جدیدی است که بعد از شکل گیری نظام جهانی بوجود آمد. همچنین باید در نظر دشت که بدون وجود به پیش زمینه های لازم غیر مادی در یک حوزه جغرافیایی، نمیتوان در عرصه بیرونی نمادهایی از دولت - ملت را مشاهده کرد. مولفه های غیر مادی ای چون فرهنگ، زبان مشترک، مذهب، نژاد و... نقش دومینویی را بازی میکنند که هم میتواند بعنوان پیش زمینه و هم بعنوان تکمیل کننده مرحله ملت سازی مطرح گردند.