بو مقاله ده 1) شعر دئديكده بوتون ادبييات و هونری، 2) شاعير دئديكده بوتون ادبييات و هونر اهلينی، 3) دوغو دئدیکده بوتون آسیا، آفریقا و گونئی آمئریکانی 4) اخلاق دئدیکده  بوتون سوروملولوق، تاریخچیلیک و اخلاقی نظرده توتورام.]

روحون جيسمه هرزامان اسگیک گؤزله باخديغی بيزيم يئرلرده، اؤز آچارسيز قفيللی اوداسيندا، بلکه كيمسه ‌»تانری اؤلومو»نو ائشيتمه‌ميش هله(1). بو قورخونج خبری، خوروز بانیندان اؤنجه، نيچه جسارتله باغيردی بير زامان، و باغيرديقدان بری بير يوزَر(قرن)دن آرتيق اورتاليقدا دالغالانماقدادير قايتاريسی (انعكاسی و برگردانی). و هر سؤزباشی “نيچه، نيچه” دئـَين‌ بيزلر، يعنی بيز نيچه دوشگونلری، اونو گؤزللـه‌ييب و «مَنقَبت»ينده فلسفه و ادب مئيدانيندا قلم چاپدير‌ساق دا،  بو ساعاتادک اونون ایسرافيل بورقوسو بانيندان‌دا اوجا بانينی ائشيتمه‌ميش‌لردن و لاپ دوغروسو ائشيتمك‌ ايستَمه‌ميش‌لردَنيك. و لاپ ترسينه؛ کومونيزمین ايستالينی، اوروپانين 70- 1960لری و فارس ادبيياتينين 1340لارينين “تعههود – تعههود” هنيرتيلری، چادراسين تازاجا چينيندن يئره سوروشدورموش گونئی شعر، ادبييات و هونريینی، هله دوققوز ياشينا ارمه‌ميش، ار-ائوینه گؤندرمك ايستيرلر. نه‌بيليم بلكه‌ يئنه‌ هارداسا کیمسه هانسی بیر دئشیکدن بیر  یئنی «مدینة فاضیله» تاپمیش.

او زامان نيچه “تانری‌ اؤلدو” دئیَنده، یعنی صنعت و مودئرن‌ليگین سودویو کؤپوکلندییی چاغدا، ايكی‌مين ايلدن آرتيق فلسفه‌لر و دين‌لرين بسله‌دييی و حوکومتلر الینین شاماماسی اولان اخلاغين اؤلوم خبرينی وئریردی. اؤيله بير خبر كی اونلار ايل نيچه‌دن سورا، حتتا دئمك اولار ايكينجی دونيا پای-بؤلوش وورهاوورونا­دک، باتی­نین اورتاوار (محافيظه کار)قوروملار و اؤزل‌ليكله رسمی اورقانلاریندا كوٌرك اوستونده ايله‌شن كلاسيزم، “اينشاالله پيشيك‌ايدی” دئيه فيريلداخنان اونو هر بير یئتیک و دورتوک گؤزدن دالدالاییب گیزلتمگه چالیشیردی(2). آنجاق هر حالدا آچیلدي صاندیق، تؤکولدو پانبیق.

دوغرودور کی اوروپا ادبيياتیندا اولان «كشفِ حيجاب» ايلك‌اؤنجه عملده، ائله نیچه ایله بیر زاماندا، کاکیلی یاندان قویان سمبوليستلرین طرفيندن اورتایا سورولدو، آنجاق یالنیز 1920لرده روس فورماليستلری‌نين چاليشيقلاری‌لا سندلشیب و كسينلشدی. فورماليستلر، یعنی هامان ایستالینین لعنت­له­دیگی و چوخ چکمه­دن «آنلام»ین آپاریجی رولونو سوپوروب زیبل قابینا تؤکن و هر نه یی آبستراکت آدیلا فورمدا سیغیشدیران اسکی قورتاریجی ملک لر، كلاسيزمین سارای قاپيسينين انکیر-مونکیري، يعنی تاريخچيليق و اخلاقچيليغا ووردوقلاری ساغالماز یارایلا شاعيرلرين جانینی قاراباشلیقلی و الی درگزلی تاريخ و اخلاق گودوکچولويوندن قورتاراراق(3)، اينجه­بئل ادبيياتين ايشگه چيينلريندن ايكی‌مين‌ ايلدن آرتيق داشيديغی يئر كوٌره‌سی آغيرليغيندا سوروملولوق يوكونو آشيرابيلدی.

1923 ده فورمالیستلرین باش­بیلنی، ياكوبسون، يازدی: “نه‌دن اينانمالييق كی شاعيرين دوشونجه‌لر‌دؤيوشنده اولان سوروملولوغو، اونون آيری زاتلاردا اولان سوروملوغوندان آرتيق‌دي؟.”.  یاکوبسونون بو سؤزونو بیرآز تورکه­سایاق دئسک بئله اولار: “نه­دن شاعیرلر باشقا آدملاردان آرتیق سوروملو ساییلمالی دیرلار؟”

باتی دا، مودئرنیزمین بو و بونا تای عاغیلسال و دؤشه یاتان حؤکملر و اؤزللیکله مودئرنیسمین پراگماتيک چکیملری ائتگیسینده شعر، هونر و ادبییاتین صنعتسل بیر ایستحصال کیمی رئقلاما و ساتیشا چیخاریلماسی، کلاسیسمین آبيرجیغينين اؤنونه توتولموش انجیر یارپاغینی کولکلره سوووروب، و اوروپا اؤیرَنجیلرینین قیسسا بیر زامان (70 -1960لرده) یاراتدیقلاری قیزغینلیقلارا باخمیاراق، ایکینجی دونيا ساواشیندان بری اخلاغین سیاسی وئرسیونو اولان سوروملولوغو کوچه – بازاردا آبیردان سالدی و بوندان باشقا اوزون بیر پروسه­ده موحتوایا اوستون گلمیش الی قوتازلی فورم، داها آرتیق سویوتچولوغا (آبسترکتا) یؤنلیب و اؤزللیکله رئقلاملارین یاردیمیلا بیر سوره هونر و ادبییاتین مئیداندا قالان تکجه “هل من موباریز” باغیران قهرمانینا چئوریلدی. دوغرودور کی، فورمالیزمله قول بویون مئیدانا گیریب و کلاسیزمین معیارلارین آرادان آپارماق ایسته ین مودئرنیزم، بیر سیرا آیری معیارلار اورتایا سوردو، آنجاق باتی سیاستی اؤنجه دن تانرینین اؤلدویون بیلسه ده، بونو دوغو، آفریقا و گونئی آمئریکا خالقلارینا چاتاندا گؤز آردی ائدیب؛ “بیلمه سینلر!” ایسته­ییردی. ایشته سومورگه­چیلیک اوچون، دونیانین هر دیب- بوجاغیندا بیر اؤلکه و اونا توتاش و وورغون توپلوم یاراتماغیندا، اخلاق و سوروملولوغون توپ-توفنگدن آرتیق دَیری واریدی. یعنی باتی جا: “اؤلوم خوش [اویدو] قونشولارا”.  ائله اونا گؤره ده باتینین اؤزونده شعر و هونر  هئچ بیر توتوما سیغینمادیغی بیر اورتامدا، دوغودا شعرین هر زامان اخلاقسال و سورمسال اولدوغو تشویق اولونوردو، آخی، دوغودا اخلاقسیز، حیزب، تشکیلات، دین، میللت و دؤولت و بولاری ورهولاندیران ادبییات یاراتماق اولمازدی.

 بو فیریلداخ تکجه باتینین سوموردویو خالقلارین ایچینده یاییغین بیر قونو دئییلدی، ایرمینجی یوزرین ایکینجی اون ایللگیندن بری، تاریخ و اخلاق سوروملولوغو خالقلارین قورتاریجی قهرمانی کیمی باش­قالدیران سوسیالیزمین ده ان ایلکین اینانج قوراللاریندان اولموشدو. اصلینده آنادان «افلاطون باجاسی»­لا  دوغولموش مارکسیسم (و اؤزللیکله سورالار لئنینیسم)، بری باشدان جننتین قاپیسینا ایکی ایستالین بوغلو و البتته کی چوخ سوروملو انکیر- مونکور قویوب و سورومسوزلاری جهننم اؤته­سینده «حادئس»ین قوللوغونا گؤندریردی.

 بئله­لیکله، 1917 دن اوزو بری یارانان هم سوسیالیست اؤلکه لرینده و اوندان اؤنجه­کی و حتتا سوراکی باتی­نین قوراشدیریب و بَزه­دیگی حوکومتلرده  سوروملولوغون چئشیدلی اوزلری اولان آشیری میللت چیلیک، اینانجچیلیق دینچیلیک، قورتاریجیلیق، سوسیالیسم قهرمانی، خالق آرتيستی و … کیمی کذایی اؤیونمه­لر و اؤیوندورمه­لر، یعنی هامان روحون جیسمه اوستونلوگو،  دؤولت چی­لگین زیروه­سینده ایله­شدی. باشقا سؤزله؛ باتی دا اخلاق  و تاریخین یعنی نیچه دئدیگی تانری­نین باسدیریلدیغی واختدا، هم دوغودا،  یئنی سورمورگه­چیلیک یوللارینی کشف ائدن باتی کاپیتالیسمی و همده  دونیا امکچیلرینین قورتاریجیسی کیمی بار-بار باغیران سوسیالیزم طرفیندن یئنی تانریلار و البتته کی اونلار اوچون یئنی ادبییات و ادبییاتا عایید اولان سوروملولوق و اخلاق یارانماغا باشلاندی.

1828 تورکمانچای آغ خال- قارا خالیندان بری قوراشدیریلمیش ممالیک محروسه­دن ایرانا آشان یوللار ائله بو گه­دیکلری کئچمیش. ایراندا قاجار دؤورونون “آذربایجان تورکونو عوثمانلی تورکوندن آییرالیم” دئیه، گونده بیر دین و اینانجی سیناقدان گئچیرمه قانتاشیقلاریندان سورا، بیر یاندان پهلویلرین ایش اوسته گتریلمه­سی، باشقا یاندان ایسه روس اینقلابینین قاتی دئوریمچی دویغوساللیغی آلتیندا، قره سئیدین بدنظر گؤزلردن ایراق ساخلایان سوروملولوق دوواسی بری باشدان بوتون ایران آیدینلارین قوللارینا و یا کؤینکلرینین دؤشلرینه سانجاقلانمیشدی. بو او آنلامدادیر کی پهلویلر گتیریلدیکدن بری، ایرانین هم ساغچیسی و هم سولچوسو اؤز«حقیقت» لرینین گوندن آیدین و سودان آری اولدوغون گؤرستمک اوچون، گئجه- گوندوز اخلاق و سوروملولوق بورقوسونو پیلمکده­دیلر.  نه بیلیم بلکه ده اخلاق و سوروملولوق قونوسوندا ایران یازیچی و هونر اهلینین آدی «بیل گئیتس»ین بیرینجیلرکیتابینین بیر یئرینده یازیلمیش اولسون، چونکو  بولار آنادان دوغولدوقدا، آتالاری قولاغلارینا آیت الکورسوینن بیرگه هانسی سا بیر «مدینۀ فاضیله» نین آدرئسین وئرمیش و اونلارا، بو مدینه­نین  باجاسیندان، هئچ اولماسا بیرآنلیق بئله، دونیایا باخماغا تاپشیریق وئرمیشلر. ایراندا بئله بیر سوروملولوغون پؤهره وئرن واختی 1340 نجی ایللر اولدو، آنجاق ندنسه آت اوستونده دوغولموش بو سوروملولوق هله کی هله دیر آتدان دوشوب و یئر اوزونه بیر قدم باسمامامیش. ائله اوناگؤرده هله ده کی هله دیر ایرانین دوشوگون یابی­سی سوروملولوق  و اونون جوره به جوره  وئرسیونولارینین تورباسیندان باش آچمیر.

آزینلیق ادبییاتی و سوروملولوق

[منیم سوچوم دئییل بعضی چوخونلوقلارا آزینلیق دئییلیر، تانرینین ساققاللی شیطان الینده اولاندا، الیفی گیلیف اوخویارلار.]

بیر آیری سوروملولوق دا وار، اودا گؤیدن قادا- بالا یاغاندا بیزیم کیمی میللتلرین باختینین قاپیسیندا گیرمه­گه سیرا دوران بلالردن تؤرنمیش سوروملولوق­دور، آنجاق بو سوروملولوق هئچده اؤنجه دئدیگیم سوروملولوقلارا تای دئییل.  اصلینده بو سوروملولوق هانسی­سا فلسفی دئشیکدن اینسان بئینینه سیزمیش سوروملولوق دئییل، حیزب، تشکیلات، دین، اینانج و کومونیزم ین قولتوق آلتینا وئردیگی قارپیز سوروملولوغو کیمی ده یوخ، بلکه، اینگلیس اکیب و روس و باشقالاری دوغوزدوروب و تایالیق ائله میش کذایی خولیالارا بویانان یاد توپلوملار و اونلارین رسمی دیلینین کوبود باسقیسی آلتیندا یاشایان و ایللر بویو، بوکولموش بئلرین دیکلده بیلمه­ین و ایندی اؤز دیل و کیملیگینی تانییب، تانیتدیران و تثبیت ائلمک اوچون  سینه­گریب بار- بار باغیران میللتلر­ و اولارین یازیچیلارینین دوغال سوروملولوغو­دور. یعنی ایندی او میللتلرین الی قلملی «سیزیف»لرینین؛ یئکه قایانی هوندور داغین باشینا آپاراسی سوروملولوغو وار. بو او آنلامدادیر کی، بیرپارا بیرقات و یا ایکی قات سومورگه آلتیندا یاشایان میللتلر، ظولمون خیرتدیه و قانین قورشاغا قالخدیغی بیر زاماندا، یاد حاکمییت و اونون رسمی دیلی­نین هئژمونیسیندن قوپوب قورتارماق اوچون واری یوخو اولان بیرجه سیلاحینا، یعنی دیل و ادبییات سیلاحینا ساریلاسی اولورلار. بئله بیر یاراقلانمانین آنا و ایچ موحرریکی «کیملیک» و بو کیملیکله بیلاواسیطه باغلی اولان دیل مسئله سی دیر. باشقا سؤزله بئله میللتلر ایچینده اؤز دیلینده یازیب – اوخوماق، یاد هئژمونیسیندن قورتارماق آنلامی کیمیدیر. بو میللت­لرجه، اولارین اؤنملی و بلکه­ده تکجه بیرلشدیریجی و قورتاریجی نسنه­لری اونلارین یازیلیب – اوخوناسی دیل­ و ادبییاتلاری­دیر. بئله بیر ادبییاتا «آزینلیق ادبییاتی» دئییلیر. بو میللت­لرین ادبییاتلاری رسمی ادبییات هئژمونیسی و البتته لاپ دوغروسو، باسقیسیی آلتیندا قیسیتلی و گلیشمه میش اولور، لاپ بیر ظالیم ننه­لیک ظولمو آلتیندا کوله و میدیریق قالمیش اوشاق کیمی. بو اوزدن بئله ادبییاتلاردا بیریاندان آنا دیلی اؤز دار چرچیوه سیندن دیشاری چیخیب و فردی یارادایجیلیغا مئیدان آچابیلمَدیگینه گؤره او توپلومون ایچینده اولان یوکسک استعدادلاری ماراقلاندیرابیلمیر، یعنی فردی یارادیجیلیقدا ایستعداد و باجاریقلاری اولان کیمسه لر، اؤز دیللرینده یازماغا چوخدا کؤنوللو اولمادان، رسمی، یادا باشقا دیلده یازماغا کؤنوللودولر، باشقا یاندان ایسه اؤزونو سوروملو بولوب و اؤز دیلینده یازماغا چالیشان فردی ادبییات، اوتوماتیک و البتته چاره سیز، بیر داریسقال توپلوم ادبییاتینا ساری یؤنلیر و البتته کی توپلومسال بیر ادبییاتدا، داها دیل و ادبییات تکجه دوغال و نورمال بیر ایلگی قورماق آراجی کیمی یوخ، بلکه چوخ اؤنملی بیر سوروملولوق کیمی«میللی بیلگی»، «میللی بیرلشمه» و هابئله  دئوریمسل بیر موباریزه­نین تای­سیز بیر آراج و نسنه­سی کیمی عمل ائتمگه باشلیر و او دیلده یازیلان هر بیر زاد توپلومسال و جمعی بیر دیله و البتته یالنیز موباریزه دیلینه چئوریلیر، آخی دوغروسو موباریزه­نین هرنه­دن آرتیق قیلینجا و توپ توفنگه ائحتیاجی وار، و دیل بئله بیر گؤروی داشیر.  بو ایسه دیلی داها قیسیتلاندیریر، چونکو ادبییاتین قونو چرچیوه سین داهادا دارالدیر. بئله­لیکله آزینلیق ادبییاتی هم سیاسال و همده توپلومسال اولور. بولارا باخاراق دئمک اولار: آزینلیق ادبییات و دیلینین اؤزل کاراکتئرلری بئله­دیر :

1) بو کیمی ادبییاتلار یوکسک ایستعدادلی فردی یارادیجیلارین اولمامادیغینا گؤره گلیشمیش اولمور. 2) اوندا نه یازیلیرسا، نه دئییلیرسه و لاپ فردی بیر قونو بئله، دوغال اولاراق تووراق سیاسی بیر یازی و قونویا چئوریلیب و او دئییم و سؤزون معنا چئوره سی  قیسیتلانیب و گئتدیکجه بللی بیر آنلاملاردا محدودلاشیر.

 3)  و تووراق، توپلومسال و اورتاق و بیرگه بیر دیل تاپیر(4)، (5).

بئله میللتلرین یازیچی لاری هانسی دیلده یازیرلار:

رسمی دیل بویوروق آلتینداکی خالقلار و اولارین دیللرینده ائله بیر قانتاشیقلیق یارادابیلیر کی، آزینلیق ادبییاتینی بری باشدان و اوزون سوره باشلانیشدان سورا بئله، بؤیوک چاش- باشلیقلارا اوغرادیر. هانسی دیلده یازیرلار بئله بیر میللتلرین ادبییاتچیلاری:

    بیرینجی سیرا، رسمی و گاهدان اوچونجو دیلده و فردی قونولارا گؤره یازیرلار. موباریزه سورجی اوزانیب، و آزینلیق دیلی گلیشیب و آزینلیقلارین حاقلاری داها آرتیق آیدینلاشدیقجا، بئله بیر یازیچیلارین سایی آزالیر و یالنیز اؤزلرینین ان فردی ایستعدادلارین رسمی و یا باشقا بیر دیلده گؤرسه ده بیلنلر سیرادا قالیر.

    ایکینجی سیرا، رسمی و گاهدان باشقا دیلده، اؤز میللتلرینه عایید اولان قونولارا گؤره یازیرلار. بئله بیر یازیچیلار گئت – گئده آنا دیللرینده یازماغا کؤنوللنیرلر.

    اوچونجو سیرا، اؤز دییللرینده و اورتا سوییه لی بیر ادبییاتلا چئشدلی فردی قونولارا گؤره یازیرلار. بو سیرا یازیچیلار، توپلومون آرتیق سیاساللاشماغیلا، گئت –گئده سیاساللاشیرلار،

    دؤردونجو سیرا، اؤز دیللرینده اؤز میللتلرینین قونولارینا گؤره و چوخو بیلگی وئرمک و میللتی بیریکمک اوچون یازیرلار. بئله بیر یازیلار نسه ادبییاتا آرتیرمیر.

اوست- اوسته آزینلیقلار ادبییاتانین چوخو بئله اولور، آنجاق بونا باخمییاراق، هر بیر آزینلیق ادبییاتینین اؤزونه گؤره بیر آرتیق اؤزللیگی ده اولابیلر. گونئی آذربایجان ادبییاتینین دا بئله بیر اؤزللیگی وار.

گونئی آذربایجان ادبییاتی و اونون اؤزللیکلری

گونئی آذربایجان میللتی ایللر بویو پئیسرینه سالینمیش و ایندی داها باش قالدیران بو میللت لرین بیری دیر. اونون دا ادبییاتی، آغیر آسیمیلاسیون اوزره، گلیشمه میش بیر آزینلیق ادبییاتی کیمی دیر و اوندا دا ادبییاتین توپلومسال و سیاسال بیر ادبییاتا چئوریریلمه سی گؤز اؤنونده دیر، آنجاق گونئی آذربایجانین بیر چوخ آزینلیقلارلا کؤکلو آیرینتیلاری وار. بو آیرینتیلار نه دیر؟

1. گونئی آذربایجان، قوزئی­ده تورکجه اوخویوب و یازان موستقیل قوزئی آذربایجانلا دووار بیر دیر، بو اوزدن اوندا اولان کلمه­لر هله­ده نیسبی حالدا اؤز گئنیش منلیکلرین (وطنین) ساخلاماقدا دیر.

1. گونئی آذربایجان، باتی دا، تورک ادبییاتی باخیمیندان گلیشمیش، تورکییه ایله دووار بیردیر. بو اوزدن نیسبی حالدا چئشیدلی فردی قونولارا ساریلابیلیر. بو ایسه آزما – چوخ گونئی تورکجه­سینده فردی ادبییاتین گئنیشلنمه سینه یاردیمچی دیر.

1. گونئی آذربایجان خالقی، آز اولسادا ، (آلتی آی) شیخ محمد خیابانی دؤورو و (بیر ایل) سیدجعفر پیشه­وری دؤورونده گئدن اؤزگورلوک و ایستیقلال حرکاتینی هله ده اؤز توپلومسال خاطیره سی­نین آلت یاپیسیندا ساخلاماقدادیر. یعنی آزما چوخ، گونئیین میللت­دن دؤولته کئچمک خاطیره و البتته آزما- چوخ، تجروبه­سی وار.

بو ایمکانلار و تجروبه لر، گونئی یازیچیسینا آرتیق باجاریق وئردیکده نسبی حالدا، یازی چئوره سینی گئنیشلندبره بیلیر و آزاجیق اولسادا، آزینلیق ادبییاتیمیزی اؤز داریسقال چرچیوه سیندن چیخماغا تشویق ائدیر. بو گون، گونئی ادبییاتینین چئشیدلی قونولاریندا، توپلومسال و دئوریمچی ادبییات کناریندا، چوخ یوخاری سوییه­لی اولماسادا، یاخشی و هردن قبول اولابیلجک بیر ادبییات دا یارانماغا باشلاییب. بئله بیر ادبییاتین یارانماسی سوروملولوغو دانماق دئییل، بلکه، سوروملو بیر ادبییاتین کناریندا بئله بیر ادبییاتین یارانماسی، گؤرسه دیر کی، ادبییات دار چرچیوه­دن چیخماقلا بؤیوک آددیملار آتماغا یؤنله بیلر. اصلینده بئله بیر ادبییاتین یارانماسی، میللتلشمه پروسه­سینی کئچمک و دؤولتلشمه­یه ساری یؤنلمگه کونوللنمک دئمکدیر. آیدین دیر کی، بئله بیر ادبییاتین دیرچلیشی دوروموندا، یالنیز سوروملو بیر ادبییاتین وورغولانماسی، دوروم چئوره سینی گؤره بیلمه­دیگیمیزدن اورتایا چیخابیلر. بئله بیر وورغولارین قارشیسیندا دئمک اولار، هر بیر باجاریقلی شاعیر و یا یازیچی، خالقین یوخاری سوییه یه قالخیب و سورا دوشوندوگونو گؤزلویه بیلمز. بونا باخاراق دئمک اولار کی بیزیم هم آزینلیق ادبییاتی (دئوریمسل ادبییات) و همده چوخ یاواشلیقلا گلیشمه­گه آددیم آتان فردی ادبییاتیمیز اؤز دوغال پروسه سینده وارماقدادیر. بو اوزدن ادبییاتی یالنیز آزینلیق ادبییاتینین سوروملولوغونا سیخیشدیریب ساخلاماق، نورمال بیر ادبییاتین قارشیسیندا اولان چتینلیکلری گئدیرتمک یوخ، بلکه اونون قارشیسینا داش دیغیرلاتماق کیمی بیر زاد دیر و البتته کی کیمسه­ده کؤنوللو سوروملو ادبییاتا قارشی دئییل.

ناصر مرقاتی- برلین

آقوستون 15- 2013

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1-      نیچه نین مشهور سؤزلریندن بیری.

2-      بو سون زامانلارا دک اوروپانین رسمی ادبییاتی و اولارین باشلاریندا اولان یونیوئرسیته لرده درس وئریلن رسمی ادبییاتین باشچیلاری چالیشیردیلار، مودئرن و اوندان سورا اورتایا سورولموش ادبییات نظریله لرین گؤزآردی ائتمکله، اؤنمسیز و دَیرسیز گؤرستسینلر.

3-      کلاسیک ادبییاتین اؤزللکلرینین ان اصلی قونلاری، ادبییاتدا اخلاقچیلیق و تاریخسللیگی گؤزلمک دیر.

4-      آرتیق بیلگی آلماق و قارشیلاشدیرماق اوچون باخین: سرکشتگی نشانه ها (نشانه لرین سرگندرلیگی)/ (پوست مودئرن تنقیدین اؤرنکلری)/ چئشیدلی یازیچیلار و موترجیملر/ مانی حقیقی نین ویراستارلیق و سئچمیله/ ادببات اقلیت چیست؟  (آزینلیق ادبییاتی نه­دیر؟/ ژیل دئلوز Gilles Deleuze و فیلکس قوتاری Felix Guattari )/ ص 216.

ژیل دئلوز Gilles Deleuze و فیلکس قوتاری Felix Guattari آزینلیق ادبییاتینا باشقا بیر اؤزللیک ده ساییرلار: دیلین وطن سیزلشمه­سی. اولارجا آزینیلیق ادبییاتینین بیر اؤزللیگی ده دیلین بیر اورتاق و وطن سیز نسنه اولماغی دیر. بو وطن­سیزلیک یعنی کلمه­لرین اؤز منلیگین و آنلاملارینی الدن وئریب و عمومی و ساده بیر لفظ­لره چئوره­یلمَسی­دیر.  بئله بیر حالدا کلمه­لر چئشیدلی معنا و آنلاملارینین تولرانسین الدن.