گونئی آزربایجان لهجه‌لری (عومومی باخیش) ــ بؤیوک رسول اوغلو
مهر آیینین بیری مکتبلرین آچیلماسی، دیلیمیزین باغلانماسی موناسیبتی ایله
گیریش
ایراندا ایسلام اینقیلابیندان سونرا آزاد هاوا چکمک اوچون داها چوخ آزربایجانا گئت گلی اویغون گؤرموشدوم. اونا گؤره‌ده و اینقیلابدان سونراکی آب هاوانین تاثیری آلتیندا موثبت بیر ایش گؤرمک اوچون اؤز ویلایتیمیزده ایمکانلار آختاریردیق. خوشبختلیکدن چالیشدیغیم موهندیس موشاویر شیرکتینه بیر پروژه تکلیف ائدیلدی.
بویوک-رسول-اوغلو“تورپاق-سو پروژه‌لری آختاریب تاپماق و حیاتا کئچیرمک”. یوکسک سوییه‌ده ایستحصالا قاتقیسی‌دا اولا بیلن و چوخ قازانجلی حساب ائدیلن پروژه‌لردن نئچه‌سینین ایجرا اولونوب نئچه‌سینین اوستونو تؤز باسدی مسئله‌سی بو مقاله‌نین چمبرینه گیرمز.
آنجاق جنوبی آزربایجان‌داکی تورک لهجه‌لرینی اؤیرنمک اوچون الیمه کئچن بو فورصتدن ایستیفاده ائدیب، الیمدن گلدیگی قدر اونلاری آییرد ائتمه‌یه چالیشدیم. اساسن او پرویئکتلرین موتالیه‌سی اوچون جنوبی آزربایجانین بوتون اراضیلرینده اولان ویلایتلری، داغلاری، اوبالاری، چایلاری گزیب دولانمالی و معلومات توپلامالییدیق. من بیر ماقنیتوفون و بیر ده دفتر آلاراق دیلیمیزین اینجه‌لیکلرینی و مختلیف بؤلگه‌لرده دانیشیق شیوه‌لرینی، و پروژه‌لر اوچون اؤیره‌نیلمه‌سی لازیم اولان باشقا معلوماتلاری بیرلیکده توپلاماغا چالیشدیم.
دیلچی اولمادیغیما گؤره بو آراشدیرمانی علمی آپارماق ایمکانیم یوخ ایدی. آما بیر مسئله‌یه اینانیردیم، جنوبی آزربایجان‌دا بو گونه قدر بیزیم میللی وارلیغیمیزین مختلیف ساحه لرینده هئچ بیر عملی-علمی تدقیقات آپاریلمادیغینا گؤره منیم اورتایا چیخارتدیغیم لهجه فرقلری علمی باخیمدان دوزگون اولماسا بئله، گله‌جکده علمی تدقیقات و آراشدیرمالارین آپاریلماسی اوچون بیر ایشیق یولو گؤستره‌جکدیر. شیمالی آزربایجان‌دا اولدوغو کیمی دیلیمیزین، مدنییتیمیزین، ادبیات و باشقا ساحه‌لرین علمی تدقیقاتینین کؤکلو آپاریلماسینی آرزولایاراق اساس مسئله‌نی آیدینلاتماغا چالیشاجاغام.
خریته بیرده، جنوبی آزربایجانین مختلیف لهجه و یا شیوه‌لرینده دانیشان بؤلگه‌لر گؤستریلمیشدیر. بو بؤلگلندیرمه‌ده اوچ اساس عامیلی، یعنی:
آ – بؤلگه‌لرین اؤزللیکلری ب – فونئتیک اؤزللیکلری ج – دیل قایدالاری: (۱- عومومی دیل قایدالاری. ۲- سئس اویومو.) اؤز چالیشماما اوستا گؤتورمگیمه باخمایاراق، آشاغیداکی خصوصییتلری ده گؤزدن قاچیرمامیشام.
دیلیمیزین تمیز و دوزگون دانیشیلدیغی لهجه‌لر
دیلیمیزده اولان سؤزلرین باش حرفینده ایشلنمه‌یه‌ن حرفلر مسئله‌سی
دانیشیلان دیلین قدیم یئرلی تورکجه و یا سونرا اینکیشاف ائدیب آزربایجانا گلن تورکجه اولماسی
مختلیف تورک بویلاری ایله ایلگیلی اولان لهجه‌لر
تاریخی قوندوم ـ کؤچدوم‌لر
خالق آراسیندا اولان و سینه‌دن سینه‌یه کئچمیش هئکایه‌لرین تاثیر دایره‌سی
فارس بؤلگه‌لرینه یاخینلیق و یا اوزاقلیق و اونون تاثیرلری
کند و شهرلرده دانیشیلان دیل فرقلیلیکلری
شیمالی آزربایجان لهجه‌لری ایله توتوشدورما
یوخاریداکی یازیلان خصوصییت و اؤزللیکلره گؤره جنوبی آزربایجان‌دا دانیشیلان تورکجه‌نین ۹ لهجه‌سینی گؤسترمک مومکوندور. آنجاق و تأسوفله جنوبی آزربایجان‌دا آنا دیلینده مکتب و مدرسه اولمادیغینا گؤره ادبی دیل اینکیشافی‌دا مووجود دئییل. اونا گؤره‌ده عومومی بیر دیل یاخینلیغی اولماییب، بؤلگوله‌دیگیمیز لهجه‌لرین اؤز آراسیندا دا مختلیف اوزاقلیقلار گؤرولمکده‌دیر. اگر رادیو و تئلئویزیونداکی قصدن پوزوق بیر دیلله حاضیرلانمیش وئریلیشلرین اؤزل لهجه‌لرین نظره آلارساق بو آراشدیرما اؤز اؤنم و اهمییتینی ایتیرر. اونا گؤره و باخمایاراق کی سؤزو کئچن وئریلیشلرین منفی تاثیری بللی بیر دایره چرچیوه‌سینده اؤزونو گؤسترمیشدیر، مکتبلرین آچیلماسییلا و دیلیمیزین اؤز گؤزللیکلرینی قورویاراق ادبی فورماسیندا اؤیره‌نیلمه‌یه باشلادیقدان سونرا او وئریلیشلرین منفی، پوزوجو، ییخیجی تاثیرلری چوخ تئز آرادان قالخاجاقدیر. بو گون جنوبی آزربایجان و تئهران‌دا، شیمالی آزربایجانین قازئت و ژورناللاری و یا رادیو و تئلئویزیون وئریلیشلرییله اؤز یازی و دانیشیق دیللرینی فورمالاشدیران مینلرجه عالیم، شاعیر، یازیچی و آیدین جمعییتلرین دیلینده‌کی صافلیق، دورولوق و اویغونلوق بونا بیر میثال کیمی گؤستریله بیلر. آنجاق، بیلیندیگی کیمی مدنی و معنوی تاثیر عونصورلریندن سیستئملی و دوزئنلی ایستیفاده ایمکانی اولمادیغینا گؤره تاثیر دایره‌سی گئنیشلنمه‌میشدیر. یوخاریدا قئید ائدیلن موندریجات اساسیندا آدی کئچن ۹ لهجه‌نی بیر-بیر آیدینلاتماغا چالیشاجاغام. اومید ائدیرم فایدالی اولسون.
۱ ـ تبریز لهجه‌سی
شیمالی آزربایجانین شکی لهجهسینه یاخین اولان بو آغیز، تبریز و اونون اطرافیندا اولان ایری-خیردا شهر و قصبه لرده دانیشیلان دیلدیر. بو لهجه تبریزین جنوبوندا یئرلشن اوسکو، خوسروشهر، آزرشهر و اونلارین تابئلیگینده اولان کندلرده ایشلندیگی کیمی، سهندین شیمال اتکلرینده یئرلشن کندلرین، قوروچایی‌نین قربینده‌کی منطقه‌ده اولان باسمینج و اطرافی ایله، هئربی، بر، لیقوان، سپاراخان، خلتدوکان کیمی یئرلر آز فرقله بو لهجه‌ده دانیشیرلار. بو لهجه ان اسگی تورک دیلینین اؤزللیکلرینی داشیماقلا برابر، بو گونکو دیل قایدالارینا چوخ‌دا اویمایان، خصوصییله تبریزده اینجه و قابا سسسیزلرینین اویوشمازلیغینی گؤرمک مومکوندور. یوخاریدا آدی چکیلن کندلردن هئربی-بره-لیقوان کیمیلرینین آدلاری و گئییملری، اونلارین باره‌سینده دئییلن هئکایه‌لر و همچنین تورپاقلارینین اوتلو، الفلی و سویونون بول اولدوغو، اونلارین چوخ قدیمدن اورالاردا یاشادیقلارینی گؤستریر. او بؤلگه‌ده‌کیکندلرین بؤیوک اکثرییتینده آز زامان بوندان اؤنجه‌یه قدر قویون دریسیندن گئییم و پاپاق حاضیرلانیب ایستیفاده ائدیلیردیکی بعضی یاشلیلاریندا بو گونده ائله‌دیر. بعضی کندلر حاقیندا یاییلان بیر هیکایه‌یه اساسن کربلا ساواشی زامانی اونلار وارمیشلار، آنجاق موحاریبه‌یه قوشولماماق اوچون اؤکوزه مینیب یولا دوشوبلر. سپاراخانین بیر هون کندی اولدوغونو او آدین هون سرداری آدیندان گلمه‌سییله باغلاماق اولار. هر حالدا، هله “ر” سسینین دیلیمیزه کئچمه‌دیگی دؤنمه عایید بو لهجه‌ده قارداشا – قیدش، رهیمه – یهیم، گلیرمه – گلییم دئییلدیگی کیمی تبریزلی‌لرین گلسکه – گلسوخ ایشلتمه‌سینه باخمایاراق آدی چکیلن کندلرین بعضیلرینده (هئربی-بر) اونون گلسوخ شکیلینده ایشلندیگی گؤرونمکددیر. بو لهجه‌ده سؤزلر اوزادیلیر، آنجاق تهککوم قابالیغی داوام ائدیر. سس اویوشومو، خصوصیله اینجه سسسیزلردن سونراکی یاپیشدیرمالار و اکلر سس قایداسینی پوزار، گله‌جگم یئرینه گلجاغام ایشلنر. بؤیوک فعل گوجونه صاحیب اولان تورکجه اونون عومومی قایدالارینین پوزولماسینا ایجازه وئرمه‌میش‌سه ده، اوخوموش کوتله‌نین دیلینه کئچمیش خاریجی سؤزلر آز دئییل، آنجاق تبریزلی‌لرین آنادیلینده یئنی سؤزلر کشف ائتمه‌ده‌کی بؤیوک قابیلییتینی نظره آلساق بو بؤلگه‌نین سؤز داغارجیغینین چوخ دولو اولدوغونون سببینی اؤیرنمک اولار. تبریز لهجهسینین باشقا بیر اؤزللیگی ده ایندیکی زامانین اوچونجو شخصینده‌کی فعللرین سونونا اونون سون سسلیسینه تابئ اولاراق “ای” ،”ای” ،”او” ،”او” آرتیریلماسیدیر (گه‌لیری – قالخیری)
تبریز شهرینده اؤز ایچینده یاخین کئچمیشه قدر اوچ آیری دانیشیق فورماسی مومکون ایدی:
- شیمال قرب محلله‌لرینده یعنی شامقازان، حوکم‌اباد، مونججیم، قاراغاج
- دوه‌چی، امرقیز، لیلاوا، خطیب
- شئشگیلان، باغمئشه، خیابان، مارالان و مرکزی بؤلگه‌لر
آنجاق سون زامانلاردا کندلردن اولان کؤچون مختلیف جهتلردن موثبت تاثیر گؤستردیگینه گؤره آغیزلار بیر بیرینه یاخینلاشدیغی کیمی عومومی‌لشمیش اولماسی دا گؤرونمکددیر.
۲ ـ قاراداغ لهجه‌سی
جنوبی آزربایجان‌دا ان دوزگون دانیشیلان تورکجه‌دیر. چوخ سرت و تمامن دیل قایدالارینا رعایت ائدیلدیگی بیر لهجه اولماسینا باخمایاراق ایستر قابا، ایستر اینجه سسسیزلر داشییان فعللرین صرفی بوتون حاللاردا یوموشاق سسسیزلرله آما سرت اولاراق داوام ائدر؛ گلمک فعلینین صرفی، گلجییم، گله‌جکلر دئییلدیگی کیمی، آلماق فعلینده‌ده آلاجییم، آلاجئییک، آلاجکلر فورماسیندا ایشله‌نیر. بوندان باشقا قایدا پوزونتوسو اولمایان بو بؤلگه‌نین بعضی کندلرینده “خ” حرفی یوخدور. خصوصیله عرب سؤزو اولاراق دیلیمیزه کئچمیش اولان سؤزلرده “خ” یئرینه “ه” ایشله‌نیر. میثال اوچون: خورما-یا “هورما” ،خانیم-آ “هانیم” دئییلیر. داها اؤنجه آدینی چکدیگیم قوروچایی‌نین همن شرقینده یئرلشن دیزه کندینده عسگر درزی اوغلو رهیم، کلاسسیک ساوادی اولمایان منیم موساهیبیم تورکجه‌نی ان گؤزل دانیشان بیر نومونه کیمی هله ده یاشاماقدادیر. “ر” ایله باشلایان سؤزلرین باشینا “ای” سسی آرتیراراق، رهیمه – ایرهیم دئییلن بو بؤلگه‌ده دیلیمیزین اؤز قایدا و قانونلارینی ساخلاماقدان باشقا، بو گون چوخ یئرلرده اؤلموش و حتّی شیمالین ادبی دیلیندن چیخمیش بعضی خصوصیتلر هله‌ده قورونماقدادیر. دیری و جانلی هئیوانی بیر طرفه آپارماغا، “آپارماق” دئدیکلری حالدا، الییله و یا چییین و کورکده داشینا بیلن جانسیز مادده‌لرین داشیماسیندا “گؤتورمک” فعلیندن ایستیفاده ائدیرلر.
میثال: ماللاری سووارماغا و یا اوتارماغا آپار. بیچینچیلرین ایکیندی چؤرگینی گؤتور.
جیک شکیلجه سیندن ایستیفاده ائده‌رک، بیر صیفتین کمییتینی کیچیتمک اوچون گئنیش ایستیفاده اولونور. مثلا: بیلدیر (کئچن ایل) “پوتوراق” اولان بیزیم آلما باغیندا بو ایل آغاجلار “آزجاجیق” گتیریب.
بو لهجه‌نین دانیشیلدغی یئرلری، تبریز لهجه‌سیندن آییران قوروچایی‌نین همن شرقینده‌کی دیزه کندیندن باشلار، سهند داغلارینین شرق اتکلرینده‌کی متنق، ایراناق، سئیساندان کئچر، سرسکند، اورادان ماراغا عیالتینین شرقینده‌کی سایین قالادان کئچیب، بوستان‌اباد، مییانا، ساراب، قاراداغ و اهردن سونار خیوه و موغانین بیر قیسمتین اؤز اورتویو آلتینا آلار. دار بیر بوغازلا آرازین قیراغییلا جولفانی کئچر و قاراقیشلاق، بیجان، عربلر، نازیک، مرگنلر، قاراقولوقلار، مرکیت و قایقاج، قره اَییندن سونرا یاواش – یاواش اورمو شیوه‌سینه یاخینلاشار. گؤزه چارپان خصوص، بو بؤلگه‌نین چوخوندا دده قورقود حکایه‌لرینین ایسلام دونو گئیینمیش شکلینین هله ده سینه‌لرده و دیللرده اولماسیدیر. کلاسسیک ساوادی اولمایان آنجاق بو حکایتلرین چوخونو سینه‌دفتر اولان دیزه کندینده‌کی منیم ایکینجی موساهیبیم حئیدر اوغلو هوسئینقولو بو سؤزلرین دیری شاهیدیدیر.
۳ ـ یامچی لهجه‌سی
شیمالی آزربایجانین ناخجیوان و خصوصیله اوردوباد آغزینا یاخین اولان بو لهجه‌نین مرکزینی مرند شهری سایماق اولار. صوفییان، یامچی، گونئی ماحالی شبستر، خامینه، دیزه خلیل، دریان، شانیجان، گمیچی‌دن سونرا اورمو گؤلونون شیمالین قاپسار، زونوز، گلین‌قایا، المدار ـ گرگه‌نین جنوب کندلری و مرند دوزونده یامچی، یئکان ماحاللاریندان ائواوغلو و اوردان سونرا آغچایدا یاواش ـیاواش قاراداغ لهجهسینه یاخینلاشیر. بو لهجه‌ده پوزقونلوغون آز اولماماسینا باخمایاراق، قاراداغ لهجهسینین ترسینه سؤزلر داها یوموشاقدیر. “قابلاما یئرینه قبله‌مه” ،”قاپاق یئرینه قپق” دئدیکلری کیمی، قارداش یئرینه قردش سؤزو ایشلنر. آنجاق سس اویوشومو تام اولاراق رعایت ائدیلیر. فعل آز اوزانیر، تبریز لهجه‌سییله قاراداغ لهجه‌سی آراسیندا یئر توتار. زونوز و مرندین اؤزو ان قدیم یئرلشیم مرکزلریندن اولماسینا باخمایاراق یام گه‌دیگینده‌کی یام کندی و اطراف کندلری ایله مرند اوواسینداکی یامچی و اونا تای کندلرین موغول کؤچلرییله گلدیکلری بللیدیر. چونکی هم او کندلرین آدینین موغول جایا یاخین اولماسی، هم ده لهجه‌لرینین قاریشماسینا باخمایاراق بعضی اؤزللیکرین قورویوب ساخلامیشدیر. آنجاق بوتون بونلارالا برابر او حودودلار داخیلینده‌کی لهجه چوخ اسگی و اورتا دیللرین بیر-بیر ایله قاریشیب، ترکیب لشمه‌سیندن خبر وئریر. بو بؤلگه‌ده نئچه مسئله‌یه دیقت یئتیرمک لازیمدیر.
صوفییان و اطرافیندا بوتون فعللرین ایکینجی شخصینین کئچمیشده‌کی حالینی گؤسترمک اوچون فعلین سسسیزلرینه غؤر، “ددی” ،”ددی” و س. ایشله‌دیرلر. میثال اوچون: گلیبدی یئرینه گلیددی، ووروبدو یئرینه ووروددو و س. دئییلیر. ماراقلی اولان بودور کی اویغور-آوشار آدی وئردیگیمیز اورمو لهجهسینه تابه اولان سالماس شهرینده، اؤزللیکله موغانجیقدا دا عئینی بادیسه گؤرونمکده‌دیر. بو لهجه‌نین اراضیسینه داخیل اولان و اورمو گؤلونون شیمالیندا یئرلشن، بورچالی، اؤزللیکله قیپچاق کندینین خالقی بام باشقا بیر لهجه‌یه یییلنمیشلر، حتّی بو مقاله‌ده قئید ائدیلن لهجه‌لردن هئچ بیرینه تابع دئییللر. بورا دا بیر خصوصیتی‌ده درج ائتمک گرکدیر، او دا بو کند اهالیسینین گؤزلرینین رنگی و قیییقلیغینداکی فرقین گؤزه چارپماسیدیر.
۴ ـ اویغور لهجه‌سی (اورمو)
جنوبی آزربایجان تورکجه‌سینین ان دوزگون دانیشیلان لهجه‌لریندن بیریدیر. سوووقبولاق یاخینلیغیندان سولدوز قاراپاپاقلارینا، اوردان دا اورمو-سالماس-خوی و تورکیه حودودلارینا قدر اوزانان بؤلگه‌نین چوخ گؤزل دیل خصوصیتلری و اویوملاری وار. مقاله‌نین سونوندا بیر جدول وئریله‌جگینه باخمایاراق، بورادا قیسمن موباحیسه‌یه قویولماسینی اویغون گؤرورم. مختلیف لهجه‌لرین مختلیف زامانلاریندا، بیرینجی، ایکینجی، اوچونجو شخصلره عایید فعل تطبیقینده ایشله‌دیلن منسوبییتین چئشیتلیگینه گؤره آشاغیداکی ایضاحاتی وئرمک مومکوندور. آنجاق اونون ان دوغروسونو خصوصن ایکینجی شخصین تک و جمع شکلی ایله بو لهجه‌ده گؤرمک مومکوندور. آتا سؤزوندن اوچ لهجه‌ده میثال وئریلیرسه:
۱ـ جی شخص ۲- جی شخص ۳- او شخص ۱- جی جمع ۲- جی جمع ۳-جوجمع
ادبی دیلدهع اتامی آتانی آتاسینی آتامیزی آتانیزی آتالارینی
تبریز: آتامی آتاوی آتاسینی آتامیزی آتازو آتالارینی
قاراداغ: آتامی اتووو آتاسینی آتامیزی آتوووزو آتالارینی
اویغور: آتامی آتایین آتاسینی آتامیزی آتاییزی آتالارینی
بو باره‌ده دیقتی چکن مسئله بودور کی ایستر تورکییه‌ده‌کی،ایسترسه‌ده شومالی آزربایجان‌داکی رسمی دیلده یییه‌لیک منسوبییتینین بوتون حالاریندا “نی” و یا “نی” ایشله‌دیلیر. میثال اوچون: “سن آتانی سئومه‌لیسن” ویا “آتانی سئورلر”. حال بوکی اورمو لهجه‌سینده ” سن آتایین سئومه‌لیسن ” ویا ” آتانی سئورلر”. بو لهجه‌نین دانیشیلدیغی بؤلگه‌ده آشاغیداکی خصوصییتلره دیقت یئتیریلمه‌لیدیر. اورمیه ایله سالماس آراسینداکی قوشچو گه‌دیگینین شیمالینداکی قاراباغ بؤلگه‌سینده‌کی دانیشیق دیلی اساس لهجه ایله فرقلی اولاراق شیمالی آزربایجانین قرب دیالئکتینه یاخیندیر.
اورمونون ۱۰-۱۲ کم. قربینده‌کی یییئن چونقارالیسی کندلرینده دانیشیلان دیلده کندلرین آدیندا اولدوغو کیمی اسکی “نگ” سسی‌ده ساخلانیلمیشدیر. میثال اوچون بو و بعضی بونلارا یاخین کندلرده گلیرسن یئرینه “گلیرنگ”، قالیرسان یئرینه “قالیرانگ” و س. دئییلمکده‌دیر. بو باره‌ده آچیقلانماسی واجیب اولان بیر خصوصدا اوندان عیبارتدیر کی دوغو تورکوستان‌دا (اویغوروستان) چینلرین بو گون “یانگچینگ” یعنی یئنی چین دئدیکلری بؤلگه‌ده اورومچو شهرینین قربینده‌کی چونقارالی آدیندا بیر قصبه مووجوددور. اورموداکی چونقارالی‌لارلا اورومچوداکی چونقارالی آراسینداکی باغ و ایلیشگیلری آنلاماق اوچون اونلارین دیللرینده‌کی یاخینلیغی اؤیرنمک کافیدیر.
اویغور-آوشار آدی وئردیگیمیز بو شیوه اصلینده قئید ائدیلن اویغور تورکجه‌سی ایله خوراساندان و سونرالاری تورکییه‌دن گلمیش آوشار ائللرینین دیل قاریشیمیندان مئیدانا گلمیش بیر لهجه اولاراق قبول ائدیله بیلر. دیل قایدالارینین تام اولاراق رعایت ائدیلدیگی بو بؤلگه‌ده‌کی دانیشیقلاردا سس اویوشومو بوتون منطقه ده حیسئدیلیر. آنجاق بوتون شخصلرده گئدن اولوم اکلرینده فعلین کؤکو ایستر قابا، ایستر یوموشاق سسسیزلرله دوزلمیش اولسون، جه ایله باغلانیر. قاراداغ و تبریز لهجه‌سی ایله موقاییسه ائدیلیرسه آشاغیداکی جدوه‌لی حاضیرلاماق اولار:
سؤزون اساسی: یییه‌جگم – قالاجاغام
قاراداغ لهجه‌سی: یییجییم- قالاجییم
اویغور-آوشار لهجه‌سی: یئیه‌جگم – قالاجیم
تبریز لهجه‌سی: یییجاغام- قالاجاغام
بو لهجه‌نین ان گؤزل اؤرنگی اورمونون ۶ کم. قربینده‌کی قاراهه‌سنلی کندی اولماقلا برابر، او اطرافداکی کندلر یعنی، زئیناللی، یورقانلی، بالوو، گئجین، وئلیند، قالا، تورپاق قالا، قاراغاج دا گؤستریله بیلر. ماراقلی اولان حال ایسه اورموداکی سوننی کندلری و سالماس داکی موغول کیمی سوننی کندلرینده داها دوزگون تورکجه‌نین دانیشیلماسیدیر. گئرچی سالماسین موغانجیق، خویون پره، سولدوزون محمدیار کیمی کندلرینین اؤزونخاس شیوه‌لرین اونوتماماق لازیمدیر. بو لهجه‌ده دانیشانلارین دا قاراباغ لهجه‌سینده اولدوغو کیمی “ر” سسیندن سؤزلرین باشلانیجیغیندا ایستیفاده ائتمه‌دیکلری گؤرونمه‌ده‌دیر. ائله سؤزلرین باشینا “ای” و یا “ای” سسی آرتیراراق ایشله‌دیلیر. آنجاق تبریز و ماراغا لهجهسینین ترسینه “ر” سئسی سؤزلرین اورتاسیندا ایستیفاده ائدیلمکده‌دیر.
۵ ـ ماراغا لهجه‌سی
بو لهجه سهند داغلارینین جنوب اتکلرینده‌کی کند و شهرلرینده یایقیندیر. ماراغادان شرقه طرف سرسکند حودودلارینا قدر، یئنی قارتووول و شللوند دره‌سین، داشاتاندان جنوب دوغرولتوسونا سایین قالا، میاندواب (قوشاچای) آرالیغیندان سویوق‌بولاق یاخینلارینا و جیغاتی، تیغاتی چایلارینین دوزلوک و اووالاریندان ملیکان، بیناب، عجبشیر ایله آزرشهر آرالیغینا قدر داوام ائدیر. بورادا دا “ر” سسینین ایشلنمه‌مه‌سینی مونقوللارلا گلن شرقی گؤک تورکلرین و اونون یانیندا ماراغانین اوزون مودت ائلخانلی پایتاختی اولماسیندان ایره‌لی گلسه گرکدیر. خالق آراسیندا یاستی دانیشیق شیوسی تانینان بو آغیزدا بیر نئچه خصوصیت گؤزه چارپیر.
دانیشیق شیوه‌سی نه تبریز لهجه‌سی کیمی چوخ اوزانار، نه ده قاراداغ لهجه‌سی کیمی چوخ سرت و کسگیندیر، او ایکیسینین آراسیندا بیر یئر توتار. “ر” سسی یوخ دئییله‌جک قدر آز ایشله‌نیر، ایستر سؤزون اولینده ایستر اورتاسیندا “ی” سسییله عوض اولونار. بئله کی “رهیم” یئرینه یهیم، “گلیرم” یئرینه گلییم، “آرا” یئرینه آیا ایشله‌نیر.
تورک دیلینین گوجلو فعل قوووه‌سینه صاحیب اولدوغونا گؤره اساسن بوتون لهجه‌لرده نیسبی اولاراق دیل قایدالاری قورونوب ساخلانیلمیشدیر (خلج آدی وئردیگیمیز لهجه خاریج). آنجاق سس اویوشومو سسسیزلرله بیتن اولایلاردا یوموشاق سسسیزلرده اویوشوم قایداسی رعایت ائدیلیر. قالاجاغام یئرینه قالاجم، گله‌جگم یئرینه گلجم، گئچدیگی کیمی بعضی آد، صیفت و اکلرده ده سؤیله‌نیش فرقی گؤرسه‌نیر. میثال اوچون “قارایا” قی، “قایایا” قی، “سارییا” سایی دئییلن بو لهجه‌نین بو باریز نومونه‌سین قوشاچای دوزونده گؤرمک اولار. ماراقلیدیرکی قوشاچایا چوخ یاخین اولان و اونون شرقینده یئرلشن سایینقالا لهجه‌سی قوشاچایداکیندان تمامن فرقلیدیر. اونا گؤره‌ده او بؤلگه‌نین لهجه‌سی قاراداغا داخیل ائدیلیبکی، بیر قورشاق کیمی جنوبی آزربایجانین اورتاسیندان گئچر ماکی یا قدر دوام ائدر.
۶ ـ اردبیل لهجه‌سی
اردبیل، خالخال، نمین، آستارا، انزه‌لیدن اوزاناراق شیرین سو منطقه سیندن منجیل تورکلرینین، اورادان دا قیزیل اوزئن چایینین منجیل ایستیقامتینه دؤنن، یعنی، خالخال بیلیگی ایله تاریم بیلیگی آراسینداکی قیسمتینین شیمالینی ائهاته ائدن و بو آرادا حسرت داغلارینداکی ۷ مئشه کندیندن باشقا بوتون او بؤلگه‌ده آز چوخ فرقله دانیشیلان لهجه‌دیر.
شیمالی آزربایجانین جنوب بیلیکلرینده خصوصی ایله یاردیملییا چوخ یاخین بیر لهجدیر. شیمالی آزربایجانین باکی لهجه‌سینده اردبیل لهجهسینین ایزلرینی گؤرمک اولار. بو یاخینلیغی چوخ طبیعی گؤرمک لازیمدیر چونکی، شاه ایسماییل ختایی نین اردبیل-ائلسئون لرله قوزئیه دوغرو یوروشلرینده یئرلی تورکجه ایله قاریشان بو لهجه سون ایکی یوز ایلده باکی‌نین بیر نفت شهری کیمی اینکیشافیندان سونرا شیمالا، خصوصی ایله باکی‌یا اوز چئویرن جنوب ایشچیلری‌ده بؤلگه‌ده اؤز تاثیرینی مختلیف ساحه لرده گؤستردیگی کیمی دیل ساحه سینده‌ده گؤسترمیشدیر. بو موددتده باکی‌یا گلن جنوبلولارین بؤیوک اکثریتی اردبیل بؤلگه‌سیندندیر. شیمالی آزربایجانین بیر چوخ بؤلگه‌سینده و باکیدا گؤروش سوروشدورولماسی آپاریلارسا اونلارین ۵۰%-ایندن یوخاریسینین بیرینجی و یا ایکینجی و یا دؤردونجو باباسینین جنوبدان و اونوندا چوخونون اردبیل-ساراب بؤلگه‌سیندن اولدوغو آشیکار اولاجاقدیر. لعنکران تورکلرینین بؤیوک بؤلومو اؤزللیکله گئچمیش خان عاییله‌لری اؤز منسوبیتلرینی ختای ایله باغلاماقلاری دیقت چکیجیدیر. اردبیل لهجه‌سینده‌کی خصوصیتلری آشاغیداکی شکیلده گؤسترمک مومکوندور.
بو لهجه‌نین ان بؤیوک خصوصیتی ایستانبول تورکجه‌سینده اولان “یو” اورتالیغینا بنزه‌ین جهتین وار اولوشودور. گلیرم یئرینه ایستانبولدا “گلییوروم” دئدیکلری کیمی اردبیل لهجه‌سینده گلئییرم شکیلی ایشله‌نیر. چوخ حاللاردا “ر” سسی آتیلسا دا خصوصی ایله کند آغزیندا سؤیلنیش قئید ائتدیگیم فورمادادیر. بو لهجه‌نین بیر باشقا اؤزللیگی، داها دوغروسو تبریز لهجه‌سی ایله فرقی، بیرینجی شخص جمع منسوبیت فعلین دوزلتمه شکیلچی‌لرینده، سون سسین اینجه و قالینلیغیندان آسیلی اولمایاراق تبریزلی-یوخ لا دوزلدیگی حالدا اردبیل لهجه‌سینده سس اویوشومو قایداسینا تابیی اولاراق یوک و یا ییک له دوزه‌لیر.
۷ ـ زنجان لهجه‌لری
قیزیل اوزن چایینین تاریم و منجیل ایستیقامتینده یئنیدن شرقه بورولدوغو مجراسینین جنوب حیصه سیندن باشلار، زنجان، هیدج یاخینلیقلاریندا سولطانییه و خودابنده‌دن کئچیب بیجارین جنوبوندان کوردوستانا دایانان بؤلگه‌لری ائهاته ائده‌رک شرقه دوغرو سونقور و قوروه لهجه‌سین ایچینه آلار. ماهنیشاندان کوزکونانا و اورادان قیزیل اوزن چایینین قیز کؤرپوسوندن قاف داغلاری و قیز قالاسینین اتکلرینه قدر اوزانان گئنیش بؤلگه‌نی ایچینه آلان بو لهجه‌نی دانیشانلار شرقه طرف گئتدیکجه داها غلیظ و قدیم تورک لهجه‌سی اولان همدان لهجهسینه یاخینلاشیر. همدان، بیجار و زنجان آراسینداکی اووالاردا یاشایان آوشارلار، بئیدیللیلرین یانیندا، ائلخانلیلارین و خصوصن سولطان اولجایتونون یایلاغی و یای پایتاختی ساییلان سولطانیییه‌نین اطرافیندا طبیعی اولاراق آلتای و داها دوغو تورک لهجه‌لری ایشلندیگینه گؤر، بو لهجه‌نین بوتؤولوکده یئنی و اسکی تورکجه‌نین قاریشماسیندان مئیدانا گلدیگینی سؤیله‌مک مومکوندور.
تورکجه‌نین گؤزل و قایدا پوزونتوسونا چوخ یول وئرمه‌دن دانیشیلان بو بؤلگه‌لرده سؤزلر تام دیقتله ایشله‌نیر. آنجاق قاراداغ لهجه‌سی قدر ده سرت اولمایان بو لهجه‌ده بوتون حرفلر خصوصن “ر” حرفی یئرینده ایشله‌نیر. الاوئ ائتمک لازیمدیر کی شرق ایستیقامتینده همدان و قزوینه یاخینلاشدیقجا اوراداکی دیل اؤزللیکلری تاثیری آلتینا گیرر و یاواش-یاواش “گلیرسن” یئرینه گلیرن دئمه‌یه باشلانار. بو لهجه‌نین بیر اؤزللیگی ده “ج” سسینین “ج” و “ک” آراسیندا بیر سسله ایفاده‌سیدیر.
۸ ـ همدان لهجه‌سی
ابهر، تاکیستان، قزوین، الموت قالاسینین جنوب حیصه سیندن توتموش البورز داغلارینین اتکلریندن کئچه‌رک قزوین دوزونون بوتونلوگونو ایچینه آلان بو لهجه ایشتیهارتدان بوین زهرایا، اورادان آووج قصبه سینه گئچه‌رک همدان دوزونون بوتونلوگونو ایچینه آلاراق باهار شهریندن اوزاناراق اسداباد گه‌دیگینی آشیب همین آدی داشییان قصبه نین کنگاوره طرف اوزانتیسیندان شیمال-شیمالی‌غرب و شیمالی-شرقیندن ملاییر-تویسیرقان آراسینی ایشتیهارد اوواسینا باغلایان بوتون بو بؤلگه‌لری ائهاته ائدر. بونا، آیری دوشموش سونقور لهجه‌سیده داخیل ائتمک اولار، باخمییاراق کی او، زنجان لهجه‌سینده گؤستریلمیشدیر. بو بؤلگه‌ده بوتون کندلرین دیلی تورکجه اولماسینا باخمایاراق همدان و قزوین کیمی شهرلر ایکی دیللی ملاییر و تویسیرقان کیمی شهرلرین بؤیوک اکثرییتی فارسلاشمیشدیر. آدی گئچن بو بؤیوک شهرلرده (همدان-قزوین) ۳۰ ایل بوندان اؤنجه‌سینه قدر هامینین تورکجه بیلدیگی بیر حقیقتدیر.
آنجاق بو گون یاواش-یاواش اوشاق و گنجلردن باشلایاراق شهر اهالیسی بو دیلی اونودور. بونونلا بئله کندلردن آخین، هله‌لیک دیلیمیزیم اؤلمه‌سینه بو بؤیوک شهرلرده مانع اولماقدادیر. بو لهجه‌نین چوخ اسکی و کؤکلو لهجه اولماسینا باخمایاراق فارس سؤزلری اونا داخیل اولموشدور. آنجاق تورکجه دیل قایدالاری، خصوصن فووقولاده گوجلو اولان فعل سیستئمی پوزولمامیشدیر. توکندی (قورتولدو)، تؤرندی (ورتایا چیخدی – ایستیهسال اولدو) کیمی قدیم تورک سؤزلرینین چوخ ایشلندیگی بو لهجه‌ده ایندیکی زامان فعلینین ایکینجی و اوچونجو شخصلرده‌کی اولوم اکیندن “س” سسی دوشر و ایشلنمز حاله گه‌لر. میثال اوچون “گلیرسن” سؤزونه گلیرن، “آلیرسان” سؤزونه آلیران، “گلیرسیز” سؤزونه گلیریز و “آلیرسیز” سؤزونه آلیریز دئییلمکده‌دیر. گؤردویونو کیمی سؤزون سون سسسیزلرینه تابئ اولاراق سس اویوشومونا اویولماقدادیر.
بو لهجه‌نین باشقا بیر اؤزللیگی ده سؤزلرین اوزادیلماسیدیر. یوخاریدا قئید ائتدیگیم “گلیرن” سؤزونو اوزالداراق گلیرن شکلینده سؤیلرلر. سؤیلنمه‌سی لازیم اولان باشقا بیر خصوصدا بو بؤلگه‌ده‌کی ایکی دیللی شهرلرده کؤکو فارس و یا عرب سؤزلریندن گلن سؤزجوکللرین فورماسینا گؤره سؤزده‌کیسس اویوشومونون پوزولماسیدیر. میثال اوچون “باهار” سؤزونه بهار، “ناهار” سؤزونه نهار دئییلدیگی حالدا، کؤکو تورکجه اولان سؤزلرده سس اویغونلوغو دقیق اولاراق رعایت ائدیلیر. میثال اوچون “آتایا” آتا، “قارپیزا” قارپیز و یا قارپوز دئییلیر. بو لهجه‌نین ان موهوم اؤزللیگی بعضی کندلرده جنوبی آزربایجانین باشقا بؤلگه‌لرینین ترسین، “می” سؤزوندن سوال علامتی کیمی ایستیفاده ائدیلمه‌سیدیر. بیلیندیگی کیمی جنوبی آزربایجان تورکجه‌سینده سوروشما مفهومو فعلین اوزادیلماسی و دئییشین سایاقیندان مومکون اولار.
آرتیریلمالی دیرکی، بو بؤلگه و خلج لهجه‌سی آدی وئردیگیمیز بؤلگه‌ده چوخلو ائلسئون (شاهسئون) کندلری مووجوددور.
۹ ـ خلج لهجه‌سی
بو لهجه تئهرانین یئرلی تورکلری، ینی شهرییار، کرج و تئهرانین جنوب اووالاریندا یاشایان تورکلرل، سایینقالا، ساوا، قومون قربی و سلفجقاندان اراکا، خومئیینه چاتمامیشدان، آزنا آلیگودرزین یاخینلارینا قدر اولان کند و قصبه‌لر، محللاتدان تفریشین اطرافینا، اورادان لوروستانلا خلجئستانی بیر-بیریندن آییران داغلارا قدر اوزانان بؤلگه‌لری ائهاته ائدیر.
بو باره‌ده بیر نئچه مسئله‌یه دیقت یئتیرمک لازیمدیر.
- بو بؤلگه‌ده اولان شهرلرین هامیسی ایکی دیللیدیر.
- تئهران، قوم، کرج شهرلرینده دانیشیلان دیل آزربایجانین عومومی لهجه‌سینی ایفاده ائدر، چونکی بو شهرلرده آزربایجانین مختلیف بؤلگه‌لریندن گلن آزربایجان‌لی‌لار یاشاییرلار. آنجاق اونلارین خاریجینده‌کی شهرلرده و یوخاریدا آدین چکدیگیم کند و قصبه لرده خلج لهجه‌سی ایشله‌نیر.
- تفریش شهری دؤرد بیر یاندان تورک دیللی اهالی ایله ائهاته اولونماسینا باخمایاراق اورادا تورکجه دانیشان یوخ دنه‌جک قدر آزدیر.
- غریبه دیرکی، اراک-خومئیین اورتالاریندا تورک کندلری بیستده‌ده خومئیین شهرینده تورکجه دانیشان حددیندن آرتیقدیر.
- اوتوز ایل بوندان اؤنجه منیم شخصن گزیب گؤردویوم ساوا و اراک کیمی شهرلرده هامی تورک دیلینده دانیشیردی، دئمک مومکوندور. آنجاق اونلار بو گون ایکی دیللی شهر اولاراق یاواش-یاواش فارس‌لاشماقدادیرلار.
- تئهرانین جنوبونداکی ۶۰۰۰۰۰ نفرلیک ایسلامشهر و قربینده‌کی۱۰۰۰۰۰ نفرلیک حسنخان قالاسی شهرجیکلری تقریبن تمامن کؤچمه اولدوغونا گؤره بوراداکی‌لارین دیلی عومومی آزربایجان تورکجه‌سی خاراکتئری داشیییر. چونکی بو اهالی یئرلی اولمایان، آنجاق آزربایجانین بوتون بؤلگه‌لریندن یوخسوللوق و ایشسیزلیکدن قاچان تورکلردیر. حالبوکی بعضی یئرلرده یئرلی تورکجه ایله قاریشاراق اؤزونه مخصوص بیر شیوه‌یه دؤنوشموشدور.
خلج تورکجه‌سینده ده همدان تورکجه‌سینین اؤزللیگی واردیر. آنجاق او خصوصیتله بیرلیکده بو لهجه‌ده هم دیل قایدالاری پوزولور و پوزولماقدا داوام ائدیر، هم ده سس اویومو حتّی کؤکو تورکجه اولان سؤزلرده روایت ائدیلمیر. بو باره‌ده تورکجه اولان سؤزلره دیقت ائدین. “آتلارا” آتلر، “قازانجا” قزنج دئدیکلری کیمی “ائرییه” زردالی، “جویزه” (یئنی قوز) گئردو دئمکده‌دیرلر. بو باره‌ده بو لهجه‌نین خوراسان (قوچان-بوجنورد-درره قز) لهجهسینه نه قدر یاخین اولدوغو معلوم‌دور. بیر باشقا مسئله‌یه ده توخونمادان کئچمک اولماز، او دا بو لهجه‌نین دانیشیلدیغی بعضی بؤلگه‌لرده خصوصن اراک اطرافیندا سایلارین اؤزللیگیدیر. بئله کی، او بؤلگه‌ده یوز یئرینه ایکی اللی، یوز اللی یئرینه اوچ اللی،… و مینه اونیوز دئییلمکده‌دیر.
بؤیوک رسول اوغلو – یاز ۱۹۹۵
