English            Latin   

برای دریافت مطالب جدید به این آدرس www.azoh.net  مراجعه فرمایید

Yeni Adresimiz www.azoh.net

New Address www.azoh.net 

گفتنی است این سایت آرشیو مطالب منتشر شده از اسفند 89 تا دی 92 و همچنین از مهر 94 تا شهریور 95 را شامل می شود
 

شیخ محمد خیابانی: شيخ محمد خياباني‌نين نهضتینده هنرین اینکیشافی

تاريخ بويو آذربايجانين بيرينجي، درجه‌لی گؤزل بيان‌لي و خوش مرام‌لي، قورخو بيلمز و فداكار ايگيد اوغوللاري‌نين باشچي‌لاريندان ياخود باشدا گئدنلريندن بيرسي‌ده خامنه‌لي شيخ‌ محمد خياباني اولموشدور. شانلي يوردوموزون جومردليك نشانلاريندان بيريسي اولان، بوشيخين قيامي، ياشايشي، شهادتي و باشقا ساحه‌لرده‌كي چكدييي زحمت لره‌داير، بو گونه كيمي دونيانين بير چوخ نقطه‌لرينده خصوصي ايله شرقده اونلار كيتاب و مقاله قلمه آلينيب و اونلارين اوست – اوسته يوزه دوخسان دوققوز فايزي بو كيمي عاليمي تعريف ائدميشلر.

نييه‌كي، او اولوسونون دار گونونده باش قالديران بير قهرمان كيمي اؤتگم سسيني ظاليم‌لرين باشينا اوجالديب اونلاري قينايير. بو بويوك انسانين آنادان اولماسيندان يا خود شهادتيندن دانيشمادان، اودوورده هنرين اينكشاف تاپماسيندان كيچيك اولورسادا، سؤز صحبت آچا جاغيق. بيليريك‌كي، شانلي مشروطه انقلابينين ظفرلري ايله برابر بير چوخ ادبي جريانلار اورتايا گلديلر. كهنه شئعرين بينوه‌ر‌سي و آبيده‌سي لخله‌ديليب تيتره‌لدي.

بير سيرا يئني شئعرلر اورتايا گلديلركي، بونلار دئمك اونون قيامي‌نين گيريشي حسابلانابيلر. دئدييميز كيمي شيخ محمدين قيامي‌نين دايره‌سي چون نسبتاً گئنيش ايدي، و خالق ايچره قالخميشدير، خالقدا اوناسس وئردي. هركس اليندن گله‌ني اسير گه‌مه‌دي. موسيقي چيلر اؤزلوك لرينده بو قياما يارديم ائتمك‌دن چكينمه‌دي‌لر. اونلار او دؤورون شاعيرلرينين قوشدوقلاري ظفر نغمه‌لرين دويوش ساحه‌لرينده اويناق و اؤزل ريتم‌لرله چاليب اوخويوب، دويوشچولرين قانلارين جوشا گتيردي‌لر.

روزنامه چيلرده خصوصي ايله آزاديستان نهضتي‌نين اؤزل سس‌لري اولان »تجدد« و »آزاديستان«دا بير كلامدا تجددوده ‌ساري دوغروسو يؤنه‌لدي‌لر. رحمتلي پروفسور زهتابي اؤزونون شيخ محمد خياباني پوئماسيندا تجدوده  يئتيشجك، اوندان بئله ياد ائدير:

تجددون يايليير هرطرفده اودلو سسي/ آزاد دوشونجه نه دائم كوروگله ييرنفسي /قلم دويوب سوز آچير صفحه‌سينده بيرليكدن يازير/ او ملّي حقوقدان و ملي منليكدن /زمان – زمان ياشايبدير بو خالق الني آچيق يادا باش ايمه‌مه‌گي اويرديب بيزه بابك بو خلقه بير هدف اولموش هميشه آزادليق باش ايمه‌ميش بو ائل‌آلچاقلارا و ايمه‌يه‌جك

آزاديستان نهضتينده ژورنال و قزئت

شيخ رحمتلي قزئت بوراخماغا ماراقلانيردي. اونجه »تجدد« بوراخيلدي. بو قزئت كي دئمك خياباني‌نين و ها بئله نهضتين كورسسينه چئوريلميشدي، تام اولاراق يئني‌ليكدن بحث آپاريردي. يئني شعرلر اورادا درج اولوردو. شيخين نطق لرين اونون ساغ الي اولان تبريزلي ميرزه تقي خان رفعت فارسجايا چئويره ‌ره ك اوخوجولار طرفيندن ماراقلا اوخونوردو. گون موباحيثه‌لري جيدي شكيلده آچيقلانيردي و شاعير شبسترلي دئميشكن:

تزارين عومرونه عيصيان قلم چكن گوندن

 بئيينلره گونش اولموش

 »تجدد«ون چيراغي ييخلدي ارتجاعنين قان ايچنلرين داياغي قيريلدي دار اييي، آزاد ائديلدي آزادليق كيمينده‌ديرهله‌تراندا لاكين اهريمن صابونلايير دار ايپين داخماسيندا جلادليق »تجدد«دن سونرا »آزاديستان« ژورنالي بوراخيلدي. بو ژورنالين مودور و صاحيبي رفعت ايدي، آنجاق تاسف‌له بو ديرلي ژورنال يالنيز 4 سايي بوراخيلابيلدي و حتي سون سايي‌سين رفعت اؤزوده گؤره بيلمه‌دي. نييه‌كي داها نهضتين باني‌سي شيخ محمد خياباني تولكو صيفت مخبر السلطنه‌نين الي ايله اؤلدورولدو و رفعت بو آغير ايتگي ني تحّمول ائتمه‌دن ياشايشينا اوز الي ايله سون قويور.

بونلاردان علاوه تبريزده »ادب« ژورنالي‌دا قمري 1338 ده داشباسما طرزي ايله چاپ اولونوردوكي، او دؤورون گنج لريندن و ضيالي‌لاريندان اولان رفعت، احمد خرم، نقي برزگر، اوستاد شهريار و سايره لرينين شعرلري، تنقيدلري و باشقا ساحه‌لرده‌كي يازي‌لاري ايشيق اوزوگؤروردولر(5) ادب مجله‌سينين چاپ اولماسينين موشتولوغو »فلاحت و تجارت« ژورنالي‌نين اونونجو سايي‌سيندا ماراقلا قئيد اولدو (6)، گويا شيخين اورقاني اولان »تجدد« و »آزاديستان« دان علاوه او »حيات ايران« آدلي بير قزئت‌ده ايجازه آلماق اوچون اللشميشديركي تاسف‌له اونون نشرينه ايجازه وئريلمه‌ميشدير. (7)

او گونلرده همين ژورنال و قزئت‌لرده تبريز شاعير و يازيچي‌لاري ايله برابر آذربايجانين بير سيرا قلم صاحب‌لري او جمله‌دن مشهدي محمد باقر حقايقي مطبعه‌چي (تبريزلي حقيقت)، ميرزه جعفر خامنه‌اي، ميرزه تقي‌خان رفعت، احمد خرم، ميرزه يحيي آرين‌پور (تبريزلي دانش) ميرزه نقي خان برزگر، مهدي نسودي، مير محمد حسين اسمعيل‌زاده (اوستاد شهريار)، يوسف كلاهي، هاشم كلانتري، ا. اسكوئي، ع. عبدله‌زاده، احمد كلاهي و … يازيلاري و قوشدوقلاري شعرلر دئدييميزكيمي دوداقلاردا گزن بيرينجي نغمه‌لر و دويوش مئيدانلاريندا، ها بئله مجاهدلرين جلسه‌لرينده گورولتولو سس‌لردن ايديلر. شوبهه سيز بو دوورون و چاغين هنرمندلرينين نقش‌لري و ايزلري دويوشن مجاهدلردن چوخ اولماسادا يقين كي، هئچ ده آزدئييل.

دئدييميزكيمي بو قزئت و ژورناللارين اَن چوخ دواملي سي »تجدد« روزنامه‌سي ايدي كي، بيرينجي سايي‌سي هفته اوچو 16 جمادي الثاني 1335 ده چاپدان چيخيب و گويا 1338 – ينجي ايلينين ذيحجه سينين 24 دونه قدر داوام تاپميشدي (8)

نهضت چيلر بو تريبوندان عقيده و سس‌لرين هر بير ياناچاتديريردي‌لار.

تجدد اولوب عيصيانين گورسسي

گزير بولگه، بولگه اونون نغمه‌سي

آييلدير ياتان هر كسي

يازير دورمادان فرقه‌نين حق سؤزون

آچير خلقه الدوله‌نين ايچ اورون

و يول گوسترير عيصيانا …. (9)

تجدد نسبتاَ گئنيش سويه‌ده ياييليردي و بونا اساس اونون اوخوجوسو چوخ ايدي و گاهدان چاغين تانينميش. يازيچي‌لاريني تنقيد آتشينه توتوردولار. اؤرنگ اولاراق ملك الشعرا بهار »دانشكده« ژورناليندا بونلاري يئني چيليك‌دن حيمايت ائتمك اوچون قينادي وبودونه »تجدد« چيلراونا بير آغيز يانديران جواب وئردي‌لر شاعير،م. شبسترلي بلكه بونلاري گؤروب اوخودوقدا بئله قئيدلري اولموشدور:

تجددون سسين ايراندا عكس ائدير هر يان يازير او دردلرين دولتين، ائلين وطنين عربلرين، بلوچون، تورك، كوردو توركمنين دويوش يولوندا »تجدد« ايشيقلي مشعلدير…. (10)

شيخين نهضتينده تياتير:

آزاديستان نهضتي چاغلاري تياتيريميزدا باشقا هنرلركيمي ياخشي وايره‌لي سوروردو 1297 – جي ايلده بويوك خان نخجواني‌نين همتي ايله قورولان »آرين« هيئتي نئچه ايللر سونرايا كيمي تياتير ساحه‌سينده فعاليت ائتمه‌يه چاليشدي‌لار. بودوورون اَن چاليشقانلاريندان كي خالقين شن ليك‌لرينده‌ شن و ياسلاريندا ايسه كدرله اولوردولار بونلاري گؤسترمك اولار:

1ـ جواد شفيع زاده 2ـ محمد علي رشدي 3- مهدي خان شيخ زاده 4- اسماعيل پيران 5- ابوالفضل معيري 6- حسينقلي كريم زاده 7- دكتر رحيم خان پزشكي 8- اكبر برادر 9- ايرج صالحي (احمدزاده) 10- رضا قلي زاده شرفلي 11- قلي خياط 12- يحيي ميرزا 13- عباسعلي شورائي 14- مهدي ظهيري 15- باقر حاجي زاده 16- جواد شفيع زاده و …. (11)

بو هنرمندلرله برابر بير سيرا باشقا هنرمندلرين چاليشمالاري نتيجه‌سينده تياتيرين بازاري هميشه ايستي اولموش و رحمتلي شيخ اؤزو بو ايشدن تام حيمايه ائتميشدير. او دووروده اوينانان تياتيرلاردان بونلاري گؤسترمك اولار:

1- مكافات يا سزاي عمل 2- سياح ايراني – بو ايكي تياتير آراميان صحنه‌سينده و 4 پرده‌ليك‌دن عيبارت ايدي‌لر. 3- فاجعه‌ وطن، نامق كمالين اثرلريندن 4- عاشيق غريب اوپراسي، ذوالفقار به‌يين اثري 5- فداكار وطن، 4- پرده‌ليك اثر، امين زاده‌نين ايشلريندن 6- يالاندان ائولنك 7- براي شرف، 4 پرده‌ليك، شيروان زاده‌نين ايش لريندن 8- نادر شاه افشار نريمان نريما نوفون اثري، 7 پرده‌ليك 9- ليلي و مجنون، صدقي روح‌الله اثري 10- اصلي كرم اوپراسي 11- كاوه آهنگر 12- آرشين مال آلان 13- بهرام چوبين

خياباني و ناطق لييي:

آزاديستان نهضتينين هنره‌ماراق گؤسترمه‌سي بلكه‌ده بوندان عيبارت ايدي‌كي، شيخ اؤزوده هنرمندلر سيراسيندا دايانانلاردان اولموشدور. او بيرينجي درجه‌ده ناطق ايدي و ناطق ليك پايي هامي‌دان چوخ اولموشدور. او شهيدين قيامي‌ني گؤرنلر و يازانلار بعضاً اعتيراف ائتميشلركي، اونون نطق‌لريني ائشيدنلر گاهدان يوز – يوز او مرحومون مسلكي و عقيده سينه اساس قوردوغو اينقيلابا قاتيليردي‌لار، هله‌ده شيخين تهرانداكي سبزه مئيداندا دانيشيغي بير سمبل كيمي اولموشدور. شيخ محمد دفعه‌لر شهرين شولوغ يئرلرينده آياغي آلتدا بير كورسو قوياراق چيخيب خالقينا دانيشاردي و اونلارا اوز توتوب دئييه‌ردي:

بو تورپاقدا قودرت ائلين دير تمام

اودورچونكو عيصيان ائدن، قان توكن بو سونمز قيام

قويور ملتين حقينه احتيرام

بوتون اختياراتي دولت دونن

آليردي بوغوب ازديگي خلقدن

ائديردي ديليندن‌ده محروم ائلي

بوگوندن آذربايجانين اؤز ديلي بوتورپاقدا رسمي تانينما قدادير

بو حقي وئريردين ده، مشروطه‌ده

ائلين قودرتي گرچه تورپاقدادير

اوچانماز، ديلي اولماسا گر آزاد

كي، ائل قوش كيمينديرسه‌گر، ديلي قاناد گلربير زمان كي، بوگوندن گؤره‌ر

وطن تورپاغيندا بوتون خلقلر

چاليرگون كئچينجه قياميز ظفر … (13)

بيلدييميز كيمي اونون اودلو – آلاولو نطق‌لرين نهضتين ساغ الي ميرزه تقي خان رفعت فارسجايا چئويرميش و تجدد ده ماراقلا باسيليردي. آنجاق، نه ايسه رفعت بونلاري ساده خلق ديلي ايله يوخ بلكه بير آز چتين صورتده نشر ائديردي. رحمتلي خياباني‌نين 6 آيليق نهضتي چوخ – چوخ ايشلر گؤردوكي خالق‌دا اونلاري سئويردي‌لر. اونو سئونلرين بير سيراسي حتي سوي آدلارين داديشميش و اونون قياميندان يارارلاناراق »قيامي« سئچميشلركي، بورادا زين العابدين قيامي‌ني گؤسترمك اولار. (14)

خياباني و سير ساخلاماغي:

شهيد شيخ محمد خياباني دوستلار اوچون اَن بيراطمينان لي، سير ساخلايان و سئوملي يولداش ايدي. اونون الده اولان ايكي پارچا تقي‌زاده يه يازديغي مكتوبوندان – آنلاشيليركي، او چوخ سير ساخلايان و تاي – توشونا اوره‌ك يانديران بير كيسمه ايدي و هميشه دئدييي سؤزلرين اوستونده دوراردي و بودا اونون بير نوع هنرلريندن ايدي. (15)

آزاديستان نهضتينده معارفچي‌ليك:

بو نهضتين هرزاددان چوخ معاريف چيلي‌يه تاكيدي وارايدي و بو يولدا آز صورت ده چوخ نائليت‌لر كسب ائتدي . يازيميزين بو قيسمينده بو قيام و قالخينمانين زاماني قورولان مدرسه‌لرين آدلاري قئيد اولونور.

1- قيزلار اوچون نوبار مدرسه‌سي2- اوغلانلار اوچون نوبار مدرسه‌سي 3- ليلاوا مدرسه سي 4- قيزلار اوچون ناموس مدرسه‌سي 5-4- كيلاس ليق‌قيزلار اوچون مخدرات مدرسه‌سي 6- اوغلانلار اوچون متوسطه مدرسه 7- نظام مدرسه‌سي 8- اثاثيه مدرسه‌سي 9- قيزلار اوچون شوكتيه مدرسه‌سي 10- ائرمني قيزلار اوچون فرانسوي لر مدرسه‌سي 11- ائرمني‌ اوغلانلارا اوچون آمريكالي (مموريال) مدرسه‌سي (16)

خياباني حاققيندا قوشولان شعرلر

و يازيلان كيتابلارين چاپ اولمايانلاري:

شهيد خياباني حاقدا قوشولان شعرلرين بير چوخ حيصه‌سي چاپ اولموشدوسا تاسف‌له بير قيسمي‌ده هله‌ليك ايشيق اوزو گؤره بيمه ميشديلر. اونلاردان بيريسي بو يازيميزدا دفعه‌لرله فايدالانديغيميز تورك دونياسينين فخري و اؤيوندويو رحمتلي پروفسور محمد تقي زهتابي‌نين شيخ محمد خياباني پوئماسي ديركي، باشا باش احساس‌لا دالغالانيب و 300 صحيفه حدودوندا بويوك بير منظومه‌دن عيبارت ديركي آرزي ائديريك بيرگون چاپ اولسون.

2- شيخين ياخين دوستلاريندان اولان رحمتلي علي اكبر آگاه‌دا »مشروطه نامه« باشليقلي 35000 مين بيت ليكدن عيبارت اولان منظوم مشروطه تاريخينين گئينش بير بؤلومون شيخ محمد خياباني‌نين قيامينا عايد ائتميشديركي، بو كيتابين طالعيندن هله‌ليك خبرسيز ايك و آرزي ائديريك بير گون ايشيق اوزوگؤره.

3- خياباني‌نين ياخين فيكيرداشلاريندان اولان رحمتلي تبريزلي محمدعلي صفوت‌ده اؤز دوستونو قيامينا بير كيتاب يازميشديركي اودا تاسف‌له بوگونه قدر چاپ اولماميشدير. و يقين كي او مرحومون نهضتينه داير ماراقلي معلوماتي اولا بيله‌جك. دئديك‌لره اساس رحمتلي صفوت بواليازماسين باشقا كيتابلاري ايله تهران كيتابخانالارينين بيرينه اتحاف ائتميش و گويا اوردا قورونور. آرزي‌ليريق بو اثرين‌ده چاپي ايله بو قيام‌داكي قارانليق‌لار ايشيق لانيب و باغلي دويونلر آچيلسين‌لار.

(م.شبسترلي)

قايناقلار و ايضاحلار ……..

1ـ شيخ محمد خياباني پوئماسي/پروفسور محمد تقي زهتابي‌نين چاپ اولماميش اثرلريندن بورادا دوكتور زهتابي‌نين اثرلرينين يايين ائوي‌نين مسئوولو مهندس اقدسي‌دن بو اثري بيزيم اختياريميزدا قويدوقلارينا گؤره تشكور ائديريك.

2- آذربايجان و مكتب تجدد/رضا همراز تبريزي/ وارليق ژورنالي، 1378

3- بيرينجي قايناق

4- دوكتور زهتابي، همان

5- ادب ژورناليين تانينماسينا باخ، عصر آزادي هفته لييي تبريز 1377/10/17 مجله تجدد خواه ادب و يحيي آرين‌پور، رضا همراز، ص 7، نومره 47، ايكينجي ايلدن

6- تاريخ تحليلي مطبوعات ايران، محيط طباطبائي، تهران تابستان 1375، نشر بعثت ص 250

7- مصاحبه با دكتر سيروس برادران شكوهي، هفته نامة احرار تبريز، يكشنبه 21، ارديبهشت 1376، ص 15

8- جنبش آزاديستان، شيخ محمد خياباني/ عبدالحسين ناهيدي آذر، نشر اختر، تبريز 1379 ص 229

9- دوكتور زهتابي، بيرينجي قايناق

10- يئنه همان

11- حيات موقتي و صنعت دائمي است/ محمد علي رشدي، معلم امروز ژورنالي، 6 ينجي سايي 1336 اينجي ايل، صص 184 – 182= هابئله ترانه‌هاي فارسي و كردي و گيلكي و محلي آذربايجان به انضمام تاريخچه هنرمندان آذربايجان/ پرويز پرويزي

12- تئاتر و شيخ محمد خياباني، غلامحسين فرنود، احرار هفته ليبي، تبريز 1376، ص 15 يكشنبه 21، ارديبهشت، و هابئله 8 ينجي قايناق

13- بيرينجي قتايناق

14- گزند روزگار /خاطرات نصرا…. سيف پور فاطمي، نشر شيراز، تهران، چاپ اول، زمستان 1379، ص 346

15- زندگي طوفاني (خاطرات سيد حسن تقي زاده) و ايرج افشارين همتي ايله ايكينجي چاپ، 1372، تهران علمي ناشر لييي، صص 6510 – 649، نامه هاي شيخ محمد خياباني

16- سگگيزينجي قايناق – صص 217 – 216، عبدالحسين ناهيد

آنلام.بیز

Share/Save/Bookmark
 
آدرسهای ما - Follow us

YouTube

 -----

Facebook

----- 

Twitter