English            Latin   

برای دریافت مطالب جدید به این آدرس www.azoh.net  مراجعه فرمایید

Yeni Adresimiz www.azoh.net

New Address www.azoh.net 

گفتنی است این سایت آرشیو مطالب منتشر شده از اسفند 89 تا دی 92 و همچنین از مهر 94 تا شهریور 95 را شامل می شود
 

گونئی آذربايجانين غرب بؤلگه‌سينده آذربايجانليلارين ائرمني و آسورلار طرفيندن سويقيريما معروض قالماسيندا سیميتکونون رولو- حسن صفري

آذربايجانين هم قوزئیینده، هم گونئیینده زامان- زامان سويقيريملار، قتل عام لار حياتا کئچيريلميشدير. آذربايجاندا يئرلشن ايمپئرييالارين و همين ايمپئرييالارا داخيل اولان بعضي آزسايلي خالقلارين بو قانلي سيياستده ايشتيراکي آرتيق تاريخي فاکتلار و سندلر اساسيندا ثوبوت اولونموشدور. ائرمنيلرين روسلار طرفيندن شيرنيکلنديريله‌رک آذربايجان تورکلري اوزرينه سالديري تشکيل ائتمه‌لري بير فاکتديرسا، بو و ديگر کيچيک خالقلاردان دا بو مسئله‌ده آلت کيمي ايستيفاده اولونماسي دا گؤز اؤنونده‌دير.

1918- جي ايلده گونئی آذربايجانين غرب حيصه سينده آذربايجان تورکلرينه قارشي ائرمني- آسور قوشونونون تؤرتديگي سويقيريمدا کوردلرين، خوصوصيله همين دؤورده رئگيونا کؤچن شکَاک کوردلرينين باشچيسي حساب ائديلن اسماعيل آغا سيميتکونون رولو بؤيوک اولموشدور. او اؤزو تؤرتديگي قتل و غارتدن علاوه ائرمني و آسورلاردان عيبارت خريستيان قوشونونون باشچيلاريندان بيري اولان بنیامین مارشيمونو 1918-جي ايلين مارت آييندا اؤلدورمکله آذربايجان تورکلرينين خريستيان قوشونو طرفيندن قيصاص مقصديله قتل عام ائديلمه‌سينه سبب اولموشدور.

عوموميتله سيميتکو اييرمينجی عصرين بيرينجي ياريسيندا گونئي آذربايجانين غرب بؤلگه‌سينده باش وئرن فاجيعه ده اساس سيمالاردان بيري اولموشدور. سيميتکو و اونون اطرافيندا بيرلشن کورد دسته‌لري خاريجي قووه‌لره آرخالاناراق گونئي آذربايجانين غرب بؤلگه‌سينده ثابيتليگين پوزولماسيندا مهم رول اويناميشلار. چار روسياسي گونئی آذربايجانا داخيل اولاندان سونرا سيميتکو اونلارلا علاقه قورموش، داها سونرا عثمانليلارا ياخينلاشميشدير. (1، ص. 585)

عثمانلي دؤولتي بيرینجی دونيا موحاريبه سينين ايلک ايللرينده موسلمانلارين ديني حيس لريني جوشدورماق مقصديله جهاد اعلان ائتدي. بو جهادين تاثيري آلتينا دوشن کوردلر و اونلارين باشچيلاري عثمانليلارين طرفينه کئچسه ده،عثمانلي قوشونوندان اول گونئي آذربايجان اراضيسيني ايشغال ائتديلر. اونلار 1914-جو ايلده اوکتيابر آيينين سونوندا عثمانلي قوشونو گلمه‌ميشدن اؤنجه گونئي آذربايجاندا، خوصوصيله گونئي آذربايجانين غرب بؤلگه‌سينده قتل و غارتلر تؤرتديلر (2، ص. 73). کورد طايفا باشچيلارينين بعضيسي عثمانليلارين خئيرينه، بعضيسي ايسه روسلارين خئيرينه دؤيوشوردولر. نتيجه‌ده ايسه گونئي آذربايجانين غرب بؤلگه‌سينده گوناهسيز آذربايجان تورکلری قتله يئتيریله رک، وار- دؤولتلری ده غارت ائديلدي.

چار روسياسينين قوشونلارينين گونئي آذربايجانين غرب بؤلگه‌سينده ائرمني و آسورلارين دؤيوشه حاضيرلانماسيندا بؤيوک رولو وار ايدي. اونلار بونا قارشي چيخان آذربايجانليلاري و عوموميتله "شوبهه لنديکلري هر کسي ياخالاييب ايروان و تيفليس زيندانلارينا گؤندريرديلر. حتّي اؤزلرينين بعضي طرفدارلاريني، او جومله‌دن حاجي حسن تاجيرباشي و غلامعلي خان آغاسيني ده حبس ائتميشديلر.

روسلار حتی سيميتکونو دا ياخالاييب تيفليسه آپارميشديلار. لاکين اونون وارليغي چار روسياسينين گله‌جک پلانلاري اوچون فايدالي اولدوغو معين لشديريلدي و اونو سربست بوراخاراق، حتّي اونا آيليق حقوق دا معين لشيرديلر"(3، ص. 454).

روسيانين بيرینجی دونيا موحاريبه سي ايللرينده اورمياداکي کونسولو ب. نيکيتين اؤزونون خاطيره‌لرينده کوردی و کورد باشچيلاريني وئرديگي سؤز و ايچديگي آندا وفالي قالمايان اخلاقسيز شخصلر کيمي خاراکتئريزه ائدير. لاکين بونا باخماياراق روسلارين تورکلره قارشي پلانلاريندا کورد باشچيلارينا، او جومله‌دن بيتليسين شاه منيش طايفاسينين باشچيسينا چوخلو پولون وئريلديگيني، لاکين هئچ بير نتيجه آلينماديغيني قئيد ائدير. او همچنين چار روسياسينين خوي شهرينده‌کي کونسولونون تقديماتي ايله سيميتکويا چوخلو هديه و نيشانلارين وئريلديگيني قئيد ائدير (4، ص. 229-230).

سيميتکو بوتون منفي روللاري ايله ياناشي ائرمني و آسورلاري مودافيعه ائدن روسلارين الينده آلته چئوريليب و روس ايشغالينا قارشي موباريزه آپاران آذربايجانليلارين توتولوب دارا چکيلمه‌سينده ياخيندان رول اويناييب. بئله کي، عثمانلي قوشونو طرفينه کئچيب، چار روسياسينا قارشي دؤيوشن و دؤيوشدوکلرينه گؤره روسلار طرفيندن دارا چکيلن قوچعلي و شيرعلي خانين قارداشي بخشعلي خان يئکاني ده سيميتکونون واسيطه‌سيله توتولاراق روسلارا ساتيلير. حاديثه بئله باش وئرير کي، بخشعلي خان يئکاني عثمانليلار گئري چکيلندن سونرا گونئي آذربايجاندا قالير و بير گون سيميتکونون ائوينه قوناق گئدير. سيميتکو اونو ياخشي قارشيلايير، لاکين گئجه ياتاقدا اونو ياخالاياراق روسلارا خوش گلمک مقصديله، خويا آپاريب چار روسياسينين قوشونونا تحويل وئرير. روسلار ايسه اونو خوي شهرينين مئيدانيندا دارا چکيرلر (3، ص. 455).

چار روسياسينين قوشونو اوکتيابر چئوريليشيندن سونرا گونئي آذربايجاني ترک ائدن ده ايسه ائرمني و آسورلارلا ياناشي کوردلر ده چوخ سايدا سيلاح اله کئچيرديلر (1، ص. 487).

اوکتيابر چئوريليشيندن سونرا چار روسياسينين قوشونونون گونئي آذربايجاندان چيخماسي رئگيوندا ائرمني و آسورلاردان عيبارت خريستيان قوشونون ياراديلماسيني سورعت لنديردي. اصلينده هله ايللر اؤنجه‌دن ائرمني و آسورلاردان عيبارت خريستيان اوردوسونون ياراديلماسي پلانلاشديريليردي. روسلار سيميتکو ايله ياناشي، آسورلارين باشچيسي و ائرمنيلرله ده دانيشيقلار آپاريرديلار. "2 يانوار 1916-جي ايلده مارشيمون 1915-جي ايلين ياييندان ايداره‌سينه چئويرديگي سالماسداکي ايقامتگاهيندا تيفليسده روس کومانداني اولان نيکولاي قراندوودان روسيا نوماينده‌لري ايله گؤروشمک اوچون دعوت آلدي. مارشيمون بو تکليفي قبول ائده‌رک بير دسته يولداشي و ترجومه‌چي ايله بيرگه جولفا يولو ايله تيفليسه گئتدي. بو سفر زاماني روسلار آسورلاردان عيبارت بير گُردان ياراتماغي تکليف ائتديلر. روسلار ايکي ايل قاباق کوردلره ده عيني تکليفي ائتميشديلر. اونلار خوي و سالماسدا قوشونلاريني مؤحکم لتمک ايسته‌ييرديلر. بونو اؤزلرينين ياراتديقلاري «ائرمني و آسور» بيرليگينين کؤمگي ايله يئرينه يئتيرمک ايسته‌ييرديلر.

مارشيمون بو تکليفي قبول ائتدي. قرارا آليندي کي، لازيم اولان سيلاح-سورسات قافقاز دمير يولو واسيطه‌سيله تيفليسدن تبريزه و وانا گؤندريلسين." (5، ص. 84)

ديگر طرفدن ايسه "اينگيلتره و فرانسا چار روسياسيندا غيري-ثابيتليگي حيس ائديب، قرارا گلميشديلر کي، ايران و قافقاز ائرمنيلريندن، ائله جه ده آسورلاردان عيبارت قوشون ياراديب، اينگيلتره و فرانسانين ال آلتيلاري واسيطه‌سيله ايداره ائتسينلر. اونون اوچون آسورلارين ديني باشچيسي مارشيمون و ائرمنيلرين باشچيلاري ايله دانيشيغا باشلاديلار. بونونلا باغلي اينگيليس و فرانسيز حربچیلري جولفا يولوندان داخيل اولوب اورميايا گئتديلر. آمریکا دا همين دؤورده اونلارلا البير فعاليت گؤستريردي. اورميادا مکتب، خسته خانا و س. مرکزلر آچان آمریکا ميسسيونئرلري ايللر اؤنجه‌دن بؤلگه ايله تانيش ايديلر و اينگيلتره، ائله جه ده فرانسا ايله البير ايديلر." (2، ص. 73)

روسيا و غرب دؤولتلرينين غربي آذربايجانداکي نوماينده‌لرينه گؤستريشله ائرمني و آسورلاردان عيبارت خريستيان قوشونون ياراديلماسي تاپشيريلدي. خريستيان قوشونو ياراديلاندان سونرا کوردلرين ده بو قوشونا قاتيلماسي پلانلاشديريلدي. چونکي، يئرلي آذربايجان تورکلري اهالينين بؤيوک اکثريتيني تشکيل ائديردي و آز سايدا خريستيانين بو بؤلگه‌ده دؤولت قورماسي رئال گؤرونموردو. محض بونا گؤره، آذربايجانليلارين ساييني سويقيريمي يولو ايله آزالديب و اؤز خئييرلرينه دئموقرافيک دييشيکلييه نايل اولماق قارشييا مقصد قويولدو.

آذربايجانين غربينده - اورميادا ائرمني و آسورلاردان عيبارت خريستيان قوشونون تشکيليندن سونرا 1918-جي ايل يانوار آيينين 25-دن 28-دک پولکوونيک چارديقني کؤچري کوردلرين باشچيلاري و ائرمني کوميته‌سينين باشچيسي آهارويان آراسيندا گؤروشلر کئچيريلدي، بيرلشمه و امکداشليق اوچون آنلاشما الده ائديلدي. (6، ص. 339)

هله سيميتکونون همين خريستيان قوشونونا داخيل ائتمه‌دن ائرمني و آسورلار اورميا شهريني توتماق اوچون شهرده قتل عاما باشلاديلار. 1918-جي ايل فئورال آيينين 22-25 گونلرينده يعني 3 گون مودتينه اون مينلرله اهاليني قتل عام ائديب (7، ص. 23)، اورميادا آذربايجانليلاري تسليم اولماغا وادار ائده بيلديلر. شهر اهاليسي تسليم اولاندان سونرا آذربايجان تورکلرینین "سيلاحلارينين 48 ساعات مودتينه ييغيلماسي و درحال تحويل وئريلمه‌سي" (8، ص. 183) بندي باريشيق پلانينا ساليندي و ايجرا ائديلدي.

گونئي آذربايجانين غرب بؤلگه‌سينين بؤيوک بير اراضي اولماسي و اهالينين بؤيوک اکثريتينين آذربايجان تورکلريندن عيبارت اولماسي خريستيان دؤولتلريني دوشوندوروردو. اونلار ائرمني و آسورلاردان عيبارت خريستيان اوردوسونون بوتون بؤلگه‌ني ايشغال ائديب خريستيان دؤولتي يارادا بيله‌جگينه شوبهه ايله ياناشيرديلار. اونا گؤره ده رئگيوندا کوردلرين باشچيسي سيميتکو ايله دانيشيغا گيرديلر. ديگر طرفدن ده تجروبه گؤسترميشدي کي، آذربايجانين غرب بؤلگه‌سينه کؤچوب اساساً ده کؤچري حيات طرزي کئچيرن کوردلر راحاتليقلا خاريجي قووه‌لرين فيتنکارليغينا آلت اولماغا حاضيرديرلار. ائله همين مقصدله سيميتکونون باشچيليغيندا رئگيوندا کورد قروپلاشماسينين آسور- ائرمنيلره بيرلشمه‌سي اوچون قرار وئريلدي.

عيني زاماندا "1918-جي ايلين يانوار آييندا کاپيتان گراسي ائرمنيلرين تهلوکه‌سيزليگيني تامين ائتمک و بوراداکي ايشلره نظارت ائتمک اوچون اورميايا گلدي و او بورادا توپلانتي تشکيل ائتدي. او، بورايا ژنرال اوفلئي سورئنين امري ايله گلميشدي." (5، ص. 96)

"گراسي او جومله‌دن اسماعيل سيميتکونون دا يانينا گئديب اونون آسور قوشونو ايله بيرلشمه‌سيني ايسته‌دي. مارشيمون بونا قارشي ايدي. لاکين اينگيليسلرين خاطرينه بو فيکري قبول ائتدي و بئله‌ليکله سيميتکو آسورلارين موتّفيقي اولدو» (5، ص. 96). اصلينده سميتکو کيمي جيلولارين موتّفيقي اولان بير شخصله گؤروشوب بيرلشمک عادي مسئله کيمي گؤرونوردو. لاکين آسورلارين ديگر باشچيلاري ب.مارشيمونون گئديب سيميتکو ايله بيرلشمه‌سينه قارشي چيخديلار. اونا گؤره ده، سميتکونون گؤروشه دعوت ائديلمه‌سي مسئله سينين مذاکيره ائديلمه‌سي اوچون آسور مرکزي شوراسينين ايجلاسي دا کئچيريلدي و آسور باشچيلارين کوردلرله بيرلشمه مسئله سينه گؤره خبردارليغينا باخماياراق، ب.مارشيمونا محض روسلارين و اينگيليسلرين منافعيي اوچون کوردلرله بيرلشمه‌يه موثبت جاواب وئردي. (6، ص. 354)

بونون اوچون آسورلارين باشچيسي و ائرمني-آسور سيلاحلي بيرلشمه‌سينين کوماندانلاريندان اولان ب.مارشيمون "اورميا کيمي بؤيوک شهري راحاتليقلا نظارت آلتينا آلديقدان سونرا بير گروپ آسورلا بيرليکده سالماسا دوغرو حرکت ائتدي. او سالماسدا سيميتکو ايله گؤروشوب، اونو دا خريستيانلارا طرف چکمک ايسته‌ييردي. ب.مارشيمون عيني زاماندا همين اراضيلري ده توتماغي پلانلاشديريردي. اونا گؤره ده، اؤزلري ايله توپ، مينيک و پيادا قوشون بيرلشمه‌لري آپاردي". (2، ص. 76)

ب.مارشيمونون سالماسا داخيل اولماسيندان سونرا ايرانين ناخچيوانداکي کونسولو وثوق المماليک مرندي اورميا مسئله سيني مذاکيره ائتمک مقصديله تبريزدن گليب مارشيمونلا گؤروشمک اوچون 15 مارت 1918-جي ايلده 6 نفر ايران کازاکي ايله ديلمقانا داخيل اولدو.

مارشيمون اؤز قارداشي داوودو اونو قارشيلاماق اوچون گؤندردي. 1918-جي ايل مارت آيينين 15-ده مارشيمون وثوق المماليکي گؤرمک اوچون ديلمقانا گلدي و حکومت بيناسيندا اونونلا گؤروشدو. (9، ص. 595)

ب.مارشيمون 1918-جي ايل مارت آيينين 14-ده سيميتکويا گؤروشمه نيتيني چاتديردي. اونا گؤره ده "اسمعيلاغا سيميتکو مارشيمونون دعوتيني قبول ائديب گؤروش اوچون کؤهنه شهره گلمه‌سيني ايسته‌دي". (10، ص. 365) بونونلا باغلي 1918-جي مارت آيينين 16-دا ب.مارشيمون سيميتکودان مکتوب دا آلدي. همچنين اسماعيل آغا سيميتکو وثوق المماليکين گلمه‌سيندن ده خبردار اولموشدو و تصوّر ائديردي کي، دؤولت (قاجار دؤولتي - ح.ص.) بو تئزليکده مارشيمون مسئله سي ايله مشغول اولماياجاق. وثوق المماليکين گلمه‌سي و مارشيمونلا گؤروشو اسماييل آغا سيميتکونو جسارت لنديرميشدي. (9، ص. 596)

گونئي آذربايجانين غرب بؤلگه‌سينده يارانميش قاريشيق وضعيتده هم ائرمني و آسورلار، هم ده کوردلرين باشچيسي سيميتکو اؤزلرينه دؤولت قورماق ايسته‌ييرديلر. سميتکو ب.مارشيمونون دا بئله بير نيتينين اولماسيني و اصلينده کوردلرين يالنيز گوجوندن اؤز مقصدلري اوچون ايستيفاده ائتمک ايسته گيني آنلايير. اونا گؤره ده، ب.مارشيمونو اورتادان قالديرماقلا اؤزونو رقيبسيز گؤرمک ايسته‌ييردي. محض بونا گؤره، ب.مارشيمونو گؤروشه دعوت ائديب و اؤلدورمگي پلانلاشديردي.

وعده لشمه‌يه اويغون اولاراق 1918-جي ايل مارتين 16-دا آخشام واختي ب.مارشيمون طنطنه ايله يولا دوشوب فايتونونا اوتوردو. عيني فورمالي گئييم و سيلاحلارلا اونو احاطه ائدن 140 آتلي آسور دؤيوشچوسو ايله کؤهنه شهره طرف گئتديلر. مارشيمون فايتوندان دوشوب ايچه ري گيردي. آتليلار دا آتدان دوشوب، آتين نوختاسني توتوب دوردولار. او طرفدن ايسه سيميتکو اؤزونون سئچيلميش آتليلاري ايله گلدي. لاکين تاپشيرميشدي کي، آرخادان بير دسته قوشونو دا گلسين. (11، ص. 301)

هر ايکيسي ده اوتوردولار و مارشيمون دانيشماغا باشلادي. سيميتکونون دئديگينه گؤره، مارشيمون اونا دئييب کي، "حاضيردا کوردوستان آدلانان بو اراضي بيزيم وطنيميز اولوب. لاکين دين فرقي بيزي بير-بيريميزدن آييريب و بو گونه ساليب. ايندي ايسه بيرلشيب بو يوردو اله کئچيرمه‌لي و بيرليکده ياشاماليييق. مارشيمون دئييب کي، بيز قوشون سفربر ائتميشيک، لاکين تبريزه دوغرو حرکت ائديب، اوراني توتماغيميز اوچون مينيک دسته‌لريميز يوخدور!". (2، ص. 77)

"بو واخت شکّاک مينيکلري يولدان يئتيشيب داملاردا يئرلشديلر. مارشيمون سؤزلريني سونا چاتديراندان سونرا سيميتکو اونا بيرلشمه‌يه سؤز وئردي. مارشيمون قالخدي چيخسين و سيميتکو اونو گولر اوز شکيلده يولا سالدي. اوتوردوقلاري اوتاغين پنجره‌سي حَيَطين قاپيسينا باخيردي. مارشيمونون فايتونو ايسه قاپينين آغزيندا ساخلانيلميشدي. مارشيمون فايتونونا ميننده سيمیتکو توفنگله اونو ووردو. گول له مارشيمونون کورگيندن ديدي و او يئره ييخيلدي. همين آن داملاردا دايانان شکّاک آتليلاري آتش آچماغا باشلاديلار. آتلارينين يانيندا دايانان آسور دؤيوشچولرينين اکثرينه گول له ديدي و چوخ آز دؤيوشچو سالامات قالدي. سيميتکونون آچديغي آتش نتيجه‌سينده مارشيمون يارالانميشدي. سيميتکونون قارداشي علي آغا آتش آچاراق اونو اؤلدوردو". (2، ص. 78)

ظاهيراً سيميتکو موسلمانلارين دوشمنيني اؤلدورسه ده، آنجاق اونو کوردلرين يوخ، محض آذربايجان تورکلرينين ياشاديغي اراضييه چکيب قتله يئتيرمه‌سي و درحال قوشونو ايله قاچماسي قاباقجادان دوشونولموش حرکت ايدي. او ان آزيندان "اگر بو حاديثه لردن سونرا اونلارين (خريستيانلارين – ح.ص.) تشکيلاتينين يئرلشديگي خسرو آبادا گئديب ب.مارشيمونگيلين سيلاح-سورساتيني توتسايدي، بلکه اونلارين گوجو ضيعفلردي و داها آز گوناهسيز اهالي قتل عام ائديلردي. (9، ص. 598) بئله‌ليکله اصلينده همين دوشونولموش حرکت نتيجه‌سينده "خريستيانلارين الي کوردلره چاتماديغينا گؤره بونون آجيغيني اورميا موسلمانلاريندان آلماق قرارينا گلميشديلر." (12، ص. 55)

 "همين گون آخشام اسماعيل آغا سيميتکو چئهريقده اؤز ائوينه قاييتدي. ديگر طرفدن ايسه آسورلار ديني ليدئرلرينين اؤلوموندن هيدّتله‌نيب و کؤهنه شهردن بير نفر ائرمنينين مصلحتي و يول گؤسترمه‌سي ايله شهره داخيل اولوب و مارشيمونون اؤلوسونو تاپديلار. قارشيلارينا چيخان اهاليني ده اؤلدوروب و يانغين تؤره‌ديب گئجه ايله شهردن چيخديلار". (2، ص. 79)

محض سميتکودان قيصاص آلماق اوچون اورميادان باشقا آذربايجانليلارين ياشاديغي کؤهنه شهر و سالماس خريستيان قوشونونون هجومونا معروض قالدي. بئله کي، مارشيمونون قتلينين صاباحيسي گون آسورلار "سيلاحلي شکيلده شهره هجوما کئچديلر. کؤهنه شهر اهاليسي اؤزلريني مودافيعه ائتمه‌يه باشلاديلار. لاکين آسورلار شهرين بير حيصه سينه نوفوذ ائديب و بير گروپ اهاليني اؤلدوردولر. 1918-جي ايل مارت آيينين 20-ده آسورلار يئنيدن همين شهره هوجوما کئچديلر و شهري جيدي شکيلده باسقی آلتيندا ساخلاديلار. هئچ يئردن يارديم يئتيشمه‌ديگي اوچون چاره‌سيز قالان اهالينين اکثري اؤولادلاري و عاييله سيني گؤتوروب ديلمقان و خوي شهرلرينه قاچماغا مجبور اولدولار. قالانلار ايسه آسورلارين الينه کئچيب گول له لنديلر. مينلرله گوناهسيز قادين، اوشاق و کيشي قتله يئتيريلدي". (2، ص. 79)

1918-جي ايل مارت آيينين 19-دا ايلاخير چرشنبه آخشامي مارشيمونون قتل خبري اورميايا چاتدي. خريستيانلارا تسليم اولوب و اونلارين ايشغالينا کئچديگينه گؤره نيسبتاً ساکيت بوراخيلان شهره سيميتکونون ب.مارشيمونون اؤلدورمه‌سينين آجيغيني چيخماق اوچون خريستيان سيلاحليلاري آخيشديلار. اهالي ايسه هر شئيدن خبرسيز ايلاخير چرشنبه آخشامي مراسيملريني حياتا کئچيرمه‌يه باشلاميشديلار. خريستيانلارا تسليم اولموش، سيلاحلاريني تحويل وئرميش گوناهسيز اهالي قتل عاما معروض قالدي. سحر آچيلاندان شهرده کوتلوي قتل عام داها دا کسکينلشدي و خريستيانلار ائولره هوجوم ائديب اوشاق، بؤيوک، ياشلي، قادين، کيشي فرق قويمادان گؤردوکلري هر کسي گول له له‌ديلر. (13، ص. 514-515)

ائرمني و آسورلاردان عيبارت خريستيان قوشونونو تشکيلاتلانديران و آذربايجانليلارين سويقيريميندا اساس رول اوينايان شخصلرين بيري اولان چار روسياسينين اورمياداکي کونسولو ب.نیکيتين مارشيمونون سيميتکو طرفيندن اؤلدورولمه‌سيندن سونرا آسورلار بو بؤلگه‌ده (اورميا و اطراف قصبه و کندلر – ح.ص) قاچيب جانيني قورتارا بيلمه‌ين بوتون ساکينلري قتل و غارت ائتديگيني، او جومله‌دن بؤيوک کند اولان عسگر آبادين حاصاري اولدوغو اوچون اطراف اراضيلرين موسلمانلارينين (آذربايجان تورکلري – ح.ص) همين قالايا سيغينديغيني و اورانين اهاليسينين خريستيانلار طرفيندن تاماميله قتل عام ائديلديگيني يازير. (4، ص. 312-313)

ايلاخير چرشنبه‌ده اورميادا سيميتکونون مارشيمونو قتله يئتيرمه‌سي اوزوندن 10-15 مين آذربايجانلي قتل عام ائديلدي. حاديثه لره جانلي شاهيد اولان غلام خان حشمت همين قتل عامدا اورميادا 10-12 مين نفرين قتل عام ائديلديگيني قئيد ائديب. (14، ص. 63) آذربايجان تورکلرینین همين گون تلفاتينين ساييني بعضي منبعلر 10 مين گؤستريب، ديگر منبعلر ايسه "اورميادا قتله يئتيريلن آذربايجانليلارين ساييني 15 مين (3، س. 470)" گؤسترمکده‌دير.

خريستيانلارين سيميتکودان قيصاص مقصديله قتل عام تؤرتديگي شهرلردن بيري ده ديلمقاندير. خريستيان قوشونو 1918-جي ايل مارت آيينين 20-ده ديلمقانا هوجوما کئچدي. شهري 2000-ه ياخين خوي و انزابدان گلميش تجروبه‌سيز سيلاحلي لار موحافيظه ائتمه‌يه چاليشدي. لاکين اونلار خريستيانلارين قوشونونون چوخسايلي و ياخشي تجهيز ائديلديگي اوچون آخشام مغلوب اولدولار. شهرين اهاليسينين اوچده بيري جانيني گؤتوروب قاچا بيلدي. اهالينين اکثري چاره‌سيزليکدن قاپيلاريني باغلاييب قتل عام ائديلمه‌لريني گؤزله‌ديلر. خريستيانلاردان خوصوصيله جيلو آدلانان آسورلار قتله يئتيريلن ليدئرلرينين جنازه‌سيني گؤزلري ايله گؤردوکلري اوچون شهره داخيل اولان کيمي خوصوصي غدارليقلا مودافيعه سيز اهاليني قتل عام ائديرديلر. قتله يئتيريلن بعضيلرينين بدن عضولريني کسيرديلر. ديلمقاندان و اطراف اراضيلردن 40 مين نفري اسير گؤتوروب، جنازه‌لرين اوزريندن کئچيرمکله بير هفته نفتوان و قالادا آج ساخلاديقدان سونرا آج-يالاواج صحراليغا بوراخديلار. چوخو نفتوان خاراباليقلاريندا آجليقدان و سويوقدان اؤلدو. ديري قالانلار غربت دييارا – گونئي ماحالينا دوغرو ايره‌ليله‌ديلر. لاکين چؤلده آياقيالين و چاره‌سيز حرکت ائدن همين آذربايجانليلاري ايسه کوردلر (سیمیتکونون دسته سی – ح.ص.) هوجوما کئچيب گئييملريني سويوندوروب تالاماقلا قتل عام ائتديلر. (15، ص. 349)

بئله‌ليکله اورميادان سونرا سالماس و اونون اطرافي، قصبه و کندلري ده ائرمني و آسورلاردان عيبارت خريستيان قوشونو طرفيندن ايشغال ائديلدي. لاکين اهالينين قتل عامي و تالانماسي داوام ائديردي. نهايت عثمانلي اوردوسو آذربايجانليلاري سويقيريمي مقصديله قتل عام ائديلمکدن قورتارماق اوچون گونئی آذربايجانين غرب بؤلگه‌سينه هوجوما کئچدي. عثمانليلار خريستيان قوشونو ايله آغير دؤيوشدن سونرا اونلاري مغلوب ائتديلر. سالماس، اورميا و ديگر آذربايجان اراضيلريني ترک ائدرکن ائرمني و آسورلار اهاليني دهشتلي شکيلده قتل عام ائتديلر. سوندا ايسه "1918-جي ايل 31 اييولدا ائرمني و آسورلار غارت ائتديکلري داشينان املاکلا بيرليکده اورمياني ترک ائتديلر" (6، ص. 401).

آذربايجان میلتینین باشينا گتيريلن دهشتلي سويقيريمدان سونرا عثمانلي قوشونونون آذربايجانا داخيل اولماسي ايله نيسبي ساکيتليک ياراندي. لاکين عثمانلي قوشونونون آذربايجاني ترک ائتمه‌سيندن سونرا يئنيدن اورميا، سالماس و اطراف اراضيلري ترک ائتميش ائرمني و آسورلارين بير حيصه سي قاييتدي. بير سيرا خاريجي ميسسيونئرلر ده قاييتدي و يئنه اؤز ضررلي فعاليتلرينه داوام ائتديلر. لاکين بو دفعه آذربايجانليلارين سويقيريمينا بهانه يارادان سيميتکو اهالينين اساس پروبلئمينه چئوريلدي. "1919-جو ايلين يانواريندان 1922-جي ايلين آوگوست آيينا قدر تخمينن 3.5 ايل مودتينه گونئی آذربايجانين غرب حيصه سينده سيميتکونون اهاليني قتل و غارت ائتمه‌سي داوام ائتدي" (3، ص. 491).

بوتون بو حاديثه لرين باش وئرمه‌سيندن سونرا يئنيدن اورميايا قاييدان ب.نيکيتين اؤز اثرينده بو حاديثه لري ده يرلنديريب. ب.نيکيتين اورميانين موحاريبه دن اؤنجه حتّي تهراندان دا آباد اولدوغونو و تهراندا تئاتر و سینمالارین اولماديغي واختدا اورميادا بير نئچه بئله مکانين اولدوغو و سيميتکونون اورميادان 50 عدد پيانو غارت ائتديگيني قئيد ائده‌رک يازير: "موحاريبه دؤورونده اورميانين وضعيتي چوخ آجيناجاقلي ايدي. يئرلي معتبر شخصلرين بيلديرديگينه گؤر، روس- تورک چکيشمه‌لري، آسورلار (بيرلشميش آسور-ائرمني قوشونو – ح.ص.) و کوردلرين ياراتديغي چکيشمه نتيجه‌سينده اورميا و اطراف اراضي و کندلرين 700 مينه ياخين موسلمان و خريستيان اهاليسي قتل عام ائديلدي. ايران شهرلري آراسيندا گلين شهر و آوروپاليلارين تعبيرينجه دئسک ايرانين ايسوئچره‌سي اورميا خارابايا چئوريلدي (4، ص. 312).

بئله‌ليکله، کورد سيلاحلي بيرلشمه‌لرينين باشچيسي سيميتکو هم اؤزو بدنام دسته‌لري ايله گونئي آذربايجانين غرب حيصه سينين اهاليسيني قتل-غارت ائديب، هم ده بؤلگه‌ده اويناديغي منفي روللا آذربايجان تورکلرينين ائرمنی - آیسور سيلاحلي بيرلشمه‌لری طرفيندن سويقيريما معروض قالماسينا بهانه ياراتميش اولوب.

قایناقلار:

1-       احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان (باز مانده تاریخ مشروطه ایران)، تهران 1384، موسسه انتشارات نگاه، 743 ص.

2-       مجتبی آزادی، تاریخ قتل عام مسلمانان آذربایجان توسط جلوها، ارومیه، 1369، انتشارات حسام الدین چلبی، 254 ص.

3-       محمد امین ریاحی، تاریخ خوی (سیر تحولات اجتماعی و فرهنگی شهرهای ایران طی قرون)، تهران، 1378، انتشارات طرح نو، 602 ص.

4-       خاطرات و سفرنامه مسیو ب. نیکیتین کنسول سابق روس در ایران، ترجمه: ترجمه علیمحمد فره وشی، تهران، چاپ اوا 1326، چاپ دوم 2536، انتشارات کانون معرفت، 325 ص.

5-       توحيد مليکزاده ديلمقاني، گونئي آذربايجان بيرينجي دونيا موحاريبه سي ايللرينده - سويقيريم، ترجومه: ج.ميرزيئوا، باکي، 2010 باکيچاپ ائوي، 259ص.

6-       توحید ملکزاده، دیلمقانی، تاریخ ده هزار ساله سلماس و غرب آذربایجان، تبریز، 1384، انتشارات الدار تبریز، 704 ص.

7-       رحمت الله توفیق، تاریخچه ارومیه، یادداشتهایی از سالهای جنگ اول جهانی و آشوب بعد از آن، انتشارات شیرازه، چاپ اول 1382|، 162 ص.

8-       محمد تمدن، اوضاع ایران در جنگ اول یا تاریخ رضائیه، تهران، 1350، موسسه مطبوعاتی تمدن، 444 ص.

9-       تحولات غرب آذربایجان به روایت اسناد مجلس شورای اسلامی، دوره های سوم تا پنجم، به کوشش علی ططری، رحیم نیکبخت، تهران، 1390، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 735 ص.

10-     حسن انزلی، اورمیه در گذر زمان، چاپ دوم با بازبینی و افزودنی ها، انتشارات دستان، تهران 1384، 926 ص.

11-     احمد کاویانپور، تاریخ ارومیه، چاپ اول، تهران 1378، 553 ص.

12-     صمد سردارينييا، آرازين هر ايکي تاييندا موسلمانلارين سويقيريمي، ترجومه: آتيللا مارالانلي، باکي، 2006، علم نشرياتي، 118 ص.

13-     علی دهقان، سرزمین زرتشت رضائیه، انتشارات ابن سینا، تهران، چاپ اول 1348، 1017 ص.

14-     غلامخان حشمت، مویه های شهر غریب (گزارشی مستند از وقایع جیلولوق و حوادث بعد از آن در اورمیه)، اورمیه، 1387 انتشارات اورمیه، 232 ص.

15-     تسوج در گذر تاریخ (با نگاهی اجمالی به تاریخ، جغرافیا و فرهنگ منطقه شبستر (ارونق و انزاب)، تالیف: عباس نبیی، گرد آوری و تدوین: سلمان نبیی، پاییز، پاییز 1382، تسوج، موسسه مطبوعاتی و کتابفروشی خوش نیت، 596 ص.

Share/Save/Bookmark
 
آدرسهای ما - Follow us

YouTube

 -----

Facebook

----- 

Twitter