تورک‌لرده یئنی ایل: یئنگی‌گون بایرامی و تؤره‌نلری- دوکتور سینان اوغان- کؤچورَن و اویقونلاشدیران: فیروز یوسفی
اسکی تورک یوردو دوغو تورکیستان‌دا اورتایا چیخان و تورک‌لرله یاناشی آنادولویا و بوتون تورک جوغرافیاسینا یاییلاراق مینلَرجه ایل‌دیر گَله‌نکسَل تؤره‌نلرله قوتلانان "نووروز – Novruz" - یئنی ایل بایرامی تورک توپلولوقلاریندا نئوروز- Nevruz- Newruz، نووروز- Novruz- Noruz ، ناوریز- Navrız، ناوروس - Naurus، ارگنه‌قون و بوزقورد کیمی آدلارلا آنیلماقدا و بوتون تورک بویلاریندا قوتلانماقدادیر. (نووروز سؤزو 20-جی یوزایلده یازیلی ادبییاتدا یایقینلاشمیش بیر دئگیدیر. اسکی چاغلاردان بَری تورک اولوسو بو بایراما یئنگی‌گون/یئنی ایل بایرامی آدی وئرمیشدیر. نووروز سؤزو ایسه فارس کولتورونون ائتگیسینده قالان بیر سیرا قوشوقچو، شاعیر، یازارلاریمیز و کئچمیشده‌کی؛ کولتوروموزو، گله‌نکلریمیزی و تورکجه‌میزی منیمسه‌مه‌ین و اؤز کیملییی ایله اؤزگه‌لَشن تورک بویلاری آراچیلیغی ایله و ایندیکی تورک اؤلکه‌لری دؤولتلرینین بیلینجسیز توتوموندان دولایی کولتوروموزه گیرمیشدیر).
بو یازیدا یئر آلان یئنگی‌گون بیلگیلری، یئنگی‌گون گلهنَکلری و تؤره‌نلری گَئنَل اولاراق کیتاب و سؤزلوک‌لردن توپلانان بیلگیلر دئییلدیر. بو یازیدا آراشدیریلانلار تورکییه‌میزین جنّت یئرلریندن بیریسی اولان و منیم ده اوشاقلیغیمین کئچدییی، دوغولوب بؤیودویوم یورد، ایغدیر ائلیمیزده گؤردوکلریمیز، یاشادیقلاریمیز و یاشاتدیقلاریمیز تؤره‌نلر و گله‌نک‌لریمیزدن اؤزو یاشاناراق توپلانمیش بیلگیلردن اولوشماقدادیر.
یئنگی‌گون قوتلاندیغی بوتون جوغرافیالاردا اؤزلویونو قوروماقلا یاناشی، یاشادیلان بوتون جوغرافیالاردا بؤلگه‌لره بیر سیرا اؤزَل گله‌نک‌لر ده اورتایا گتیرمیشدیر. قیرغیزلار یئنی ایلین ایلک گونونه "نووروز - Nooruz" آدینی وئرمک‌ده و بو گونده "نووروز کؤجؤ -Nooruz Köcö " دئییله‌ن اؤزه‌ل بیر یئمَک یئمَکده‌دیرلر. اویغور تورک‌لری بو گونو باهار بایرامی اولاراق قبول ائتمک‌ده و بو گونه "نووروز - Novruz" دئمَکده‌دیرلر. مارت آیینا "ناوریز - Navrız" آدی وئرن قازاق‌لاردا بو گون گله‌نکسَل بیر شکیلده قوتلانماقدا و بو گونده قازاق‌لار دا قیرغیزلار کیمی نووروز کؤجؤ دئییله‌ن اؤزل بیر یئمَک پیشیرمَکده‌دیرلر.
یئنگی‌گونو اَن گؤرکَملی شکیلده قوتلایان آذربایجان تورک‌لری بو گونه "نووروز/یئنی ایل-یئنگی‌گون" یا دا "ارگنه‌قون" دئمکده‌دیرلر. قیریم تاتار تورک‌لرینده ده یئنی ایل گله‌نه‌یی بوتون جانلیلیغی ایله یاشاماقدادیر. قیریم تاتار تورک‌لری بو قوتلو گونه "ناورئز - Navrez" آدی وئرمکده‌دیرلر. باتی تراکیا تورک‌لرینین "مئوریس - Mevris"، چوواش تورک‌لرینین ده "ناوروس - Naurus" دئدیکلری بو گون عوثمانلی تورک‌لرینده ده قوتلانماقدای'دی. عوثمانلی جوغرافیاسیندا ساییلی گونلردن بیریسی اولاراق قوتلانان بو گونده گونَشین قوچ بورجونا گیردییی آن‌دا "نئوروزییه - Nevruziyye" آدی وئریلَن بیر دادلی یئمَک گله‌نک اولموشدور.
میللتلری میللت یاپان اونلارین معنوی دَیَرلری، گلهنَکلری، تؤره‌نلری و باشقا اکینج و اویقارلیق تَمَل‌لری‌دیر. بیر میللتی آیاقدا توتان، اونو یاشادان و قالماغینی اولوشدوران بو تور اکینج اؤیه‌لری‌دیر. گونوموزده بو تور اکینج اؤیه‌لری میللتلر اوچون تَمَل گوج بیچیملری اولان؛ ائکونومیک گوج، اوردوسال گوج و اوندان گوج آلاراق اولوشدورولان سییاسی گوج کیمی تمل و استراتئژیک اؤنَمی قاپساییر. بو نَدَنله، تورک دونیاسینین ان تمل اکینج اؤیه‌لریندن بیریسی اولان یئنی ایل بایرامی بیر چوخ دوغو اولوسلاری اؤزلرینینکی دئیه تانیملاماغا چالیشماقدا و بیر سیرا بودونسال قروپلارین سییاسی اوماجلاری دوغرولتوسون‌دا قوللانیلماق ایسته‌نمکده‌دیر. بو دوغرولتودا بیر سیرا دوغو اولوسلاری و توپلوملار یئنگی‌گون گلهنهیینی منیمسه‌مَکده و اونا چئشیدلی آنلاتیلار، بویلار، اؤیکولر اویدوروب یاراشدیرماغا چالیشماقدادیرلار.
تاریخ بویونجا باشدا تورک‌لر اولماق اوزره تورک‌لرله بیر جوغرافیانی پایلاشان و یاخین ایلیشگی‌ده اولان بیر سیرا دوغو اولوسلاریندا، گله‌نَکسَل بیر بیچیمده قوتلانان یئنگی‌گون/یئنی ایل بایرامی، تاریخ بویونجا اولدوغو کیمی، گونوموزده ده بیر تاخیم آنلاتی، اؤیکولر یاراشدیرمالاری ایله سییاسی/دینسَل و باشقا بودونسال اوماجلارا اویونجاق ائدیلمک ایسته‌نمکده‌دیر.
بو نَدَنله یئنگی‌گون/یئنی ایل بایرامینین نه اولدوغو، ایچ‌لییی، قوتلانیش گؤرکَمی و اوماجی، هانسی تاریخ و قوراللاردا بیچیمله‌نه‌رک میللی بایراملاریمیزدان بیریسی دورومونا دؤنوشدویونون بیلینمه‌سی، یئنگی‌گونو بیر سیرا ایشلره اویونجاق ائتمَک‌دن قورتاریب، گئرچک و میللی بیر قوتلانیش اوماجینا دؤنوشدوره‌جکدیر.
اونلو روس قزئته‌چی و یازار "گئورگی کوبلیسکی" داها سوویئتلر بیرلییی دؤنه‌مینده اورتا آسیا’یا یاپدیغی بیر گزی سیراسیندا گؤردویو یئنگی‌گون تؤره‌نلری اوچون بئله دئمکده‌دیر: گئرچک یاز اورتا آسیا’یا نووروز ایله گلمکده‌دیر. بو ایسلام اؤنجه‌سی بایرام یازدا گئجه ایله گوندوزون ائشیدله‌ندییی گون اولان ۲۱-۲۲ مارت تاریخلرینده قوتلانار. اسکیدن دوغو ایل‌سایارینا گؤره ایل‌باشی دا ایشته بو تاریخده باشلایار.
فارسجا بیر سؤزجوک اولان «نووروز»، نو/نوو: یئنی، روز: گون، یئنی گون آنلامیندادیر (نووروز دئگی‌سی تورکجه "یئنی گون" سؤزونون فارسجا چئویرمه‌سی-قارشیلیغی‌دیر). نووروز گونشین قوچ بورجونا گیردییی گون اولوب، روم/یونان ایل‌سایاریندا مارت آیینین دوققوزونا قارشیلاشیر. یازین باشلانقیجی ۱۲ حئیوانلی تورک ایل‌سایارینا گؤره یئنی ایل اولاراق قوتلانماقدادیر. اسکی تورک‌لر و سایی و توپلوم یوغونلوغو نَده‌نی ایله سون مین ایل‌دیر تورک‌لرین حؤکمرانلیغی و ائگه‌مه‌نلییینده قالان ایران‌لی‌لارین (عجم‌لرین)، ایل‌باشی اولاراق قبول ائتدیکلری یئنگی‌گون، اصلینده ساده‌جه تورک‌لرین دئییل تورک‌لرله عئینی جوغرافیادا یاشایان بوتون اولوسلارین یئنی ایل اولاراق قوتلامالاری گرَکن بیر گوندور.
گونش ایللیک گؤرونه‌سی دئوینیشلری سیراسیندا، مارت آیینین ییرمی بیرینده (بعضن ییرمی‌سینده) ائکواتورو/ائشله‌یی (ایستیوانی) کسه‌رک، دونیانین گونئی یاریم‌کوره‌سیندن قوزئی یاریم‌کوره‌سینه کئچر. بو زاماندا گونش تام ائکواتوردا اولدوغوندان، هر یئرده گئجه ایله گوندوز ائشیدله‌نیر، یئر اوزونون قوزئی یاریم‌کوره‌سینده ائکونومیک یاز باشلار. بونا گؤره ده گونشین مارت آیینین ییرمی بیرینده ائکواتورو کسدییی دَجه، یاز ائشیدلییی دَجی دئییلیر.
اون ایکینجی یوزایلده عؤمر خَییام’ین دوزَنله‌دییی گونش تقویمینده (سلجوق‌لولارین دا قوللاندیقلاری تقویم بودور) یئنی ایل مارت آیینین ییرمی بیرینه دئنک گلمکده‌دیر. یئنی تقویم ایلینین باشلاماغین‌دا گونشین یاز ائشیدلییی دَجیندن کئچدییی آندان باشلاناراق ساییلیر. بو گونده، گونش ائشله‌کسل اورداشلارین باشیندادیر. بو گون افقانیستان، ایران و آذربایجان’دا رسمی یئنی ایل اولاراق قوتلانار.
تورک‌لر اوزون چاغلاردان بری یازین گلیشینی بؤیوک بیر جوشقویلا قوتلاماقدادیرلار. یازین باشلانیشینا دئنک گلمه‌سیله ده تورک‌لرده یئنگی‌گون بایرامی آیری بیر آنلام قازانمیشدیر. آیری بیر یاز بایرامی یئرینه یئنگی‌گون باهارین گلیشیله یئنی ایل بایرامی اولاراق قوتلانیلماقدادیر.
بو میللی بایرامیمیزین «باهار، ایشچی، امک‌چی، ایدئولوژیک، و.ب» یئرینه تورک‌لرده یئنی ایل بایرامی اولاراق قوتلانیلماسینین تاریخسَل گئرچکلره داها اویقون دوشه‌جه‌یی یئتینمه‌یین‌ده‌ییک.
یئنگی‌گون بایرامی ایلک یاراندیغی زامان‌دان بو گونه‌دَک، بیر چوخ کولتورله ایچ-ایچه اولموشدور. بیر چوخ میللت بئله‌جه کؤکلو اولو تورک کولتور اؤیه‌سینی اؤنجه سیندیرمه‌یه، بونو باشارامایینجا دا اؤز کولتورلریندن بیر شئیلر قاتاراق، اونو اؤزلرینینکی ائتمه‌یه چالیشمیشلار. بونون اوچون، یئنگی‌گون/یئنی ایل بایرامینین قوتلانیش اوماجی اوزه‌رینده یاپمیش اولدوغوموز آراشدیرمالاردا یوزدن آرتیق آنلاتی‌نین اولدوغونو گؤروروک.
بیز بورادا بو آنلاتی‌لاردان ساه‌دجه بیر نئچه‌سینی وئرمکله یئتینه‌جه‌ییک.
- یئنگی‌گون، تورک‌لرین ارگنه‌قون’دان چیخدیقلاری گوندور. ارگنه‌قون/ یئنگی‌گون بایرامی تورک‌لرده بیر دوغا، وار اولوش و دیریلیش بایرامی اوماجیندادیر.
- یئنگی‌گون، حضرت-ی علی‌نین دوغدوغو گوندور.
- یئنگی‌گون، اودا تاپینان/آتش‌پرست‌لردن قالان بیر بایرامدیر.
- یئنگی‌گون، تانرینین دونیانی گئجه ایله گوندوزون ائشید اولدوغو بیر زاماندا یاراتدیغی گوندور.
- یئنگی‌گون، کوتله‌وی ائل بایرامیدیر.
- یئنگی‌گونده گونش بالیق بورجوندان قوچ بورجونا گیرمیشدیر.
- یئنگی‌گون، تورک‌لرده باهار-یاز بایرامیدیر.
- یئنگی‌گون، ایران و افقانیستان تقویمینه گؤره توغرالی ایل‌باشیدیر.
- یئنگی‌گون، تورک‌لرده دمیر دؤیمه-اؤرس بایرامیدیر.
یئنگی‌گون، تورک‌لرده عئینی زاماندا ارگنه‌قون بایرامی اولاراق دا قوتلانماقدادیر. بو سؤیلنجه‌یه گؤره چینلی‌لرین باسقینیندا پوزقونا اوغرادیلان تورک‌لردن «نوهوز-Nuhuz (نوقوز – (Noquz» و «کویان-Koyan(قایان-Qayan )» آدلی ایکی خاقان‌سویلو-تیگین ایله ایکی قیز قورتولار. دره‌لر آشار، تپه‌لر آشار، قارانلیقلاردا یئریرلر. سونوندا بیر ائرته اؤنلرینده بیر ایز گؤردولر. بو بیر اینسان ایزی دئییل‌دی. قاچدیلار، ایزین اوزه‌ریندن ساعاتلارجا قاچدیلار… قیزین بیریسی سئوینجله، «ایشته» دئیه‌رک هایقیردی. بو بیر آلا گئییک(مارال) ایدی. قووالامایا باشلادیلار. یول چوخ دار و چتین‌ایدی. نفس-نفسه قاچارکن دیک بیر یاردان آشاغی یووارلاندیلار. کندی‌لرینه گلدیکلری زامان شاشیردیلار. بوراسی یاشیللیق و آغاجلیق بیر یئردی. گؤزل چیچکلر آچمیشدی. چئشیدلی بویالی کپنک‌لر اوچوشور، قوشلار اوخویوردو. گیردیلر، دولاشدیلار. بوراسی بیر جننت‌دی. قاپی‌سیز بیر جننت. هئچ اینسانلا قارشیلاشمادیلار. باشلارینی یئره اَیدیلر. اومودلارینی کسمه‌دیلر، «یئنه بیر گون گلیر بورادان قورتولار، یوردوموزا قوووشاریق دئییردیلر». آخشاما دوغرو آلا گئییک گؤروندو. او دا بیر چوخوردا یالنیز قالمیشدی. ایندی قاچمیردی. قیزلار بو گئیییی اوخشادیلار، اؤزلرینه آلیشدیردیلار. نوقوز و قایان’لا بیرلیکده سوتونو ایچه‌رک قارینلارینی دویوردولار.
تام دؤرد یوز ایله یاخین بؤیوک و کئچیلمَز قاف داغلاری’یلا چئوریله‌ن بو گیزلی یوردون ایچینده کئچدی. باغ آرتیق تامامییلا شَنله‌نمیش، تورک جوجوقلاری چوخالدیقجا چوخالمیش، گئییکلر آرتمیشدی. و هر کیمسه بیر ایش‌ده چالیشیردی. توران‌لا و توم دونیایلا ایلیشگی‌لرینی کسن بو گیزلی یورددان آرتیق قورتولمایاجاقلارینا حؤکم ائدن تورک‌لر یئنه اومودسوز اولمادیلار، یئنه تورانا قوووشماقدان اومودلارینی کسمه‌دیلر. بیر گون بو گیزلی یورددا بیر قورد«بوزقورد» گؤروندو و گئییکلردن بیرینی پارچالایاراق کئچدی. بیر چوبان بو قوردون نَرَدن-هارادان گلدییی سوروسونون یانیدینی بولماق اوزره، آرخاسینی بوراخمادی و کیچیک بیر دلیک‌دن چیخدیغینی گؤردو. قاچا-قاچا یوردا دؤندو. گؤردویونو آنلاتدی. هامیسی بیردن دلی‌یین باشینا گلدیلر. بو دلیک دار‌ایدی. اوغراشدیلار… اوغراشدیلار... بیر اینسان کئچه‌مه‌یه‌جک قَدَر دار‌ایدی. ایچلریندن بیر دمیرچی چیخدی. اوجاق یاندیردی. اؤرس قوردو. چکیجی اؤرسه ووراراق داشلاری پارچالادی، یول آچدی. بو کیچیک دونیایا دؤرد یوز ایل ایچینده چوخالاراق سیغمایان تورک‌لر بیردن-بیره داشدیلار-جوشدولار، ان اؤنده الینده بایراق، دلییی آچان دمیرچی تورک چیخدی.
تورک‌لر بوگون چوخ سئویندیلر. یئنه ده تورانا قوووشدوقلاری اوچون «یئنی گون» دئیه بو چیخیشلارینی میللی بایرام آدلاندیردیلار. دَلییی آچان دمیرچی‌یه «بوزقورد» آدینی وئره‌رک اؤزلرینه خان یاپدیلار و بو بایراما ایسه «بوزقورد بایرامی» آدینی وئردیلر. «بوزقورد» سؤزونو موغوللار اؤز دیللرینه چئویره‌رک «بؤرته‌چینه» دئدیلر. بو میللی بایرامی اونلار دا تانیدیلار.
آرتیق هر ایل یئنی گونده دمیر گله‌نه‌یی یاپماق بیر تؤره‌ن اولدو. یئنی گونده خاقان میللی اوجاغین اؤنونه گلیر، بیر دمیر پارچاسینی قیزدیریر، سونرا اؤرس اوزَرینه قویاراق چکیجله دؤیه‌ردی.
ایشته تورک‌لر دؤیوللر‌له، جیریدلرله، اویونلارلا بو یئنی گونو قوتلایارکن، ایرانلی‌لار(عجم‌لر) ده اونلارا ایمرندیلر، بو بایرامی منیمسه‌مه‌یه چالیشدیلار. و حتتا یئنی گون آدینی اؤز دیللرینه چئویره‌رک نوروز دئدیلر. فارس تاریخینده یئنگی‌گونه تمل اولا‌بیله‌جک دوغرو-دوزگون بیر اولای، بیر آنلاتی، بیر گله‌نک بیر سؤیله‌نتی یوخدور. حالبوکی تورک تاریخینین، تورک گلهنهیینی سوردورَن یانسیمالار فارسلارین نووروز دئدیکلری بیزیم یئنی گون/یئنگی‌گون، بیز تورک‌لرین میللی بایرامیدیر. تاریخیمیز، کئچمشیمیز، آنلاتیلاریمیز، اؤیکولریمیز، گله‌نک‌لریمیز، و سوندا ارگنه‌قون دَمیر گله‌نه‌ییمیز بو میللی بایرامیمیزین بیر سؤیله‌نجه دئییل، میللی و توپلومسال بیر گئرچک وارلیق اولدوغونو اورتایا قویماقدادیر.
تورک‌لرین ارگنه‌قون’دان چیخدیقلاری بو گونون گونش تقویمینه گؤره یئنی ایله یعنی مارت’ین دوققوزونا (میلادی ۲۱ مارت) قارشیلاشماسی بو گونه آیری بیر قاورام قازاندیرمیشدیر.
یئنی ایله حاضیرلیق و یئنگی‌گون تؤره‌نلری
تورک‌لرده یئنگی‌گون/یئنی ایل بایرامینین حاضیرلیقلاری ۴۰ گون اؤنجه‌دن باشلایار. ائولر تمیزله‌نر، سیلینر، سوپورولر، هر شئی باشدان آشاغی ییخانار-یویولار، بوتون یاتاق، یورقان، دؤشک، کیلیم، خالی، یوللوق و بنزه‌ری شئیلر گونشه چیخاریلیب سریلر. قیش بویونجا ایچینه سینَن شئهدن آریندیریلار، و بول-بول گونش آلماسی ساغلانار. سونرا بونلار سوپالارلا دؤیوله‌رک (چیرپیلاراق) توزدان آریندیریلار. بو آرادا اویانان دوغایلا، باغچا ایشلری ده بؤیوک بیر چابایلا یاپیلماغا چالیشیلار؛ باغچادا بیریکه‌ن چؤپلر اوجاقلاردان چیخان کوللرله قاریشدیریلاراق، گوبره اولاراق توپراغا وئریلر. آرخ و کاناللار توپراق و چومورلاریندان آریندیریلار. آغاجلار بودانار، گرَکسیز داللار کسیلر و آغاجلارین دیبی هاوالاندیریلار.
یئنی ایلله گلن یئنی گونله یاناشی، هر کس اؤزونه یئنی بایراملیق گئییملر آلار، یولداش و تانیشلارا سووقاتلار آلینار. آداخلی قیزلار بَی جورابی توخویارلار. بؤیوک شاعیر شهریار «حئیدر بابایا سلام» آدلی قوشوغوندا بو قونودا بئله دئییر:
«بایرام‌ایدی گئجه قوشو اوخوردو،
آداخلی قیز بَی جورابین توخوردو،
هرکس شالین بیر باجادان سوخوردو،
آی نه گؤزل قایدادی شال ساللاماق
بَی شالینا بایراملیغین باغلاماق.»
۲۱ مارت’دان اؤنجه‌کی دؤرد چَرشنبه گونلری داها جوشقولو-اَیله‌نجه‌لی کئچیریلر. بونلارین ایلکینه «خبرچی» و یا «گوللو» چَرشَنبه، «ایکینجی»، «اوچونجو»، چَرشَنبه و «ایل‌آخیر» یعنی سون چَرشَنبه دئییلیر. ایلک چَرشَنبه حاضیرلیغا باشلامانین گؤسترگه‌دیر. بو گونده ائولرده آش پیشیریلر، تونقال قالاناراق اود یاندیریلار. ایکینجی و اوچونجو چَرشَنبه‌لر حاضیرلیقلار سورعتله سوردورولر، سمنی قویولار. سیرا سون چَرشَنبه‌یه گلیر. سون چَرشَنبه، آرا گونو گئجه‌سینی چَرشَنبه‌یه باغلایان گئجه‌دیر، بو، بایرام گونلرینین ان شنلیک‌لی‌سی‌دیر. بونا ایل‌آخیر چَرشَنبه ده دئییلیر. آخیر(سون) چَرشَنبه اؤلولری آنما گونودور. بو گونده مزار زیارتلرینه گئدیلر. یئمک و حالوا حاضیرلاناراق مزارلیغا گؤتورولر و اورادا بولونانلارا اؤزللیکله یوخسوللارا دونیاسینی دَییشمیش اینسانین خئیرینه پایلانار. مزار باشیندا دونیاسینی دَییشنلرین ثوابینا قورآن اوخویارلار.
سون چَرشَنبه‌یه چاتینجا آرتیق سمنی گؤیرمیشدیر.
یومورتا دؤیوشدورمه
بایرام گونلرینده ایکینجی چَرشَنبه‌دن سونرا گئچیدلرده، کوچه باشلاریندا و بلیرلی یئرلرده توپلانان اوشاقلار، گنجلر سوغان قابیغی و یا سامانلا بویانان یومورتالاری دؤیوشدورورلر(توققوشدورارلار).
شهریار «حئیدر بابایا سلام» شئعرینده بیزیم سطیرلرله آنلاتدیغیمیز بو اولایی بیر نئچه میصراعلا اینجی کیمی دوزموشدور.
«یومورتانی گؤیچک گوللو بویاردیق،
چاققیشدیریب، سینانلارین سویاردیق،
اویناماقدان بیرجه مگر دویاردیق،
علی منه یاشیل آششیق وئرردی،
ایرضا(رضا) منه نووروز گولو دَرَردی.
***
آلوو- آلوو
گلین دوستلار
گلین بیز
بو ایلک گونونده
گونشی آلقیشلایاق،
گونو سحر چاغیندان
ایلی یازدان باشلایاق.
تونقاللار یاندیریلسین
اوستوندن توللاناق بیز
بابالارین روحونو، اوددان کئچیب آناق بیز.
«بختیار وهابزاده»
اوچونجو سون چَرشَنبه و بایرام گئجه‌سی - بو آرا گونو چَرشَنبه‌نی باغلایان گئجه‌دیر- آلوو آلوو گئجه‌سی‌دیر. بو گئجه‌ده «تونقال» دئییله‌ن اودلار یاندیریلار، اوزه‌ریندن آتلانیلار. اسکیدن بو اودلار ائولرین دامیندا یاندریلیردی. آنجاق، یاشام قوشوللارینین دَییشمه‌سییله بو اودلار ایندیلرده باغچالاردا و یا بوش مئیدانلاردا، کوچه آرالاریندا یاندیریلماقدادیر. اودون یاخیلماسییلا ایچلریندن بیر دیلَک توتاراق اودون اوزه‌ریندن آتلانان کیمسه‌لر بو دیلکلرینین گئرچک‌لَشه‌جه‌یینه، بوتون آلیزلیقلارینین بو اودا تؤکولوب یاناجاغینا، یئنی ایله بو آلیزلیق و کؤتولوکلردن آریناراق گیریله‌جه‌یینه اینانیلیر.
اینانیشا گؤره، اودون اوزه‌ریندن بیر سیرا یئرلرده اوچ، بیر سیرا یئرلرده ایسه یئددی دفعه آتلانیلماسی گرَکیر.
اودون اوزه‌ریندن آتلانیرکن گئنللیکله بئله بیر ازگی-شئعر اوخونور:
«آغیرلیغیم، اوغورلوغوم تؤکولسون بو اودون اوستونه»
«آغیرلیغیم، اوغورلوغوم، کَللی‌ییم، کئچللی‌ییم هامیسی بو اودا»
«آغیرلیغیم، اوغورلوغوم تؤکولسون، اوددا یانیب کول اولسون»
«یانسین آلوو ساچیلسین، منیم بختیم آچیلسین»
بو آرادا یاغلی جیندیرلاردان یاپیلان اود توپلاری دا بیر تئلله باغلانار و بیر نئچه دفعه ساللاندیقدان سونرا هاوایا آتیلار. داها سونرا تونقالین کوللری بوللوق گتیرسین دئیه ائوین باغچاسینا سپیلر.
دیشاریداکی آلوو آلوو شنلییی بیتدیکدن سونرا ائوه گله‌رک «ان میللی سوفره ساییلان» بایرام سوفره‌سینه اوتورولار. بو سوفره‌ده پیلوو، قووورقا، یارما یئمه‌یی، اَت و... کیمی میللی یئمکلرین یانیندا بویانمیش یومورتا، چئشیدلی کیشمیش-قورو یئمیش (یئددی لَوین) چئشیدلری و سمنی بولونار. سوفره باشیندا عاییله اویه‌لری بیر-بیرینی قوتلایار، ائوین آغ‌ساققاللارینین ایذنیله یئمه‌یه باشلانیلار. یئنگی‌گون/یئنی ایل بایرامیندا آغ‌ساققاللار بوتون دارقینلاری باریشدیرار، گنجلره اؤیود وئررلر.
سمنی
یئنگی‌گون بایرامی سوره‌جینده بیر قاب ایچینه قویولان بوغدالارین سولاناراق گؤیرمه‌سیندن الده ائدیلن یاشیللانمیش چیمنه سمنی آدی وئریلمکده‌دیر. یئنگی‌گون عئینی زاماندا یاشیللیغین و دوغانین دا بایرامیدیر. اونون اوچون «سمنی»نین یاشیللیق و برکتی تمثیل ائتدییینه اینانیلیر. سمنی‌دن حالوا و داد‌لی‌لار دا پیشیریلر. سمنی اوچون بیر چوخ شئعرلر یازیلمیش، ازگی‌لر بسته‌لنمیش، سؤیله‌نمیشدیر.
باجا باجا/شال ساللاما
یئنی گونده ان چوخ سئوینَنلرین باشیندا اوشاقلار دایانیر. باجا-باجا دئییله‌ن گونده –بو بایرامدان بیر گون اؤنجه‌سی‌دیر- بو گونده اوشاقلار بایرام پایلارینی آلماق اوچون محله‌لرینه و یاخین محله‌لره گئدیب قاپی-قاپی دولاشالاراق، قاپیلاری چالارلار و بایرام پایی ایسترلر. باجا-باجا گئجه‌سی تونقاللار قالانار، اودلار یاندیریلاراق اوزه‌ریندن آتلانار و گئجه اولونجا دا هر کس بئلینه بیر شال (قورشاق) باغلایاراق قونشو ائولرین یولونو توتار. اسکیدن ائولرین باجالاری اولدوغو اوچون باجادان سارقیدیلان بیر شالا (قورشاغا) بایرام پایی باغلاندیغی اوچون بو گله‌نه‌یه «باجا-باجا» دئییلمکده‌دیر. آنجاق گونوموزده آرتیق باجالی ائو قالمادیغی اوچون بو گله‌نک قاپیلار چالیناراق ایچه‌ری آتیلان شال، گئنیش بئز و یا چانتالارلا یاپیلماقدادیر. ایچه‌ری شال آتان کیمسه شالین بیر اوجونو ایچه‌ری آتارکن و او بیری اوجونو الینده توتار و گیزله‌نه‌رک، کندی‌سینین گؤرونمه‌سینه بؤیوک بیر اؤزَن گؤسترر. یالنیز ائو یییه‌سی گئنَللیکله کیمین گلدییینی بیلیر؛ آما تانیمامیش کیمی داورانار. قاپینین آرخاسینا کئچیله‌رک بایرام پایلارینی ایسته‌ین اوشاقلار، چوخ دَییشیک سؤزلر سؤیله‌مه‌کله یاناشی داها «ائو یییه‌سی بایرامچالیغیمیزی وئرین» کیمی ساده بیر نئچه سؤز و یا آشاغیداکی کیمی بیر نئچه میصراع اوخونماقدادیر:
ائو یییه‌سی ائوده‌می؟
گوموش کمر بئلده‌می؟
ائو یییه‌سی وار اولسون،
قوینو (قوجاغی) دولو نار اولسون،
دوغدوغو اوغلان اولسون،
دوغرادیغی قوروق اولسون،
ارسین، ارسین،
آللاه مورادینی وئرسین،
تازه گلین دورسون (قالخسین) بیزه پای وئرسین.
بونو دویان ائو یییه‌سی اؤنجه‌دن حاضیرلانمیش قورو یئمیش، بویانمیش یومورتا، شَکرله‌مه، مئیوه و.ب کیمی یئیه‌جکلری و یا جوراب، مندیل کیمی شئیلر اوشاقلارا/گنجلره وئریلمه‌کده و اونلاری گولر اوزله گؤندرر. آرادا بیر، شال ساللایانلارین اؤزلری ده شالین اوجونا سووقات باغلایاراق ایچه‌ری آتارلار. بو گئنللیکله آداخلی گنجر آراسیندا گؤرولر.
یئنگی‌گون بایرامی گونلرینده و باجا-باجا گونونده گئنیش یایلاقلاردا و مئیدانلاردا آت یاریشلاری، اوخ آتما، جیرید، زورخانا، کمند آتما اویونو، بوغا و دوَه گولش‌لری، قوچ دؤیوشلری و قیلینج اویونلاری و.ب , کیمی اویونلار اوینانار. آشیقلار آتیشار، شئعرلر اوخونار و اَیلنجه‌لر یاشامین هر یؤنویله ایلگیلی اولاراق سوروب گئدَر.
گونئی آذربایجان تورک‌لرینین و بوتون تورک دونیاسینین بؤیوک اوستادی محمد حسین شهریار، اوشاقلیغیندا گؤروب کئچیردییی باجا-باجا باشقا آدی ایله شال ساللاما گلهنهیینی «حئیدر بابایا سلام» آدلی شئعرینده یئنه بئله سؤیله‌مکده‌دیر:
«شال ایسته‌دیم من ده ائوده آغلادیم،
بیر شال آلیب تئز بئلیمه باغلادیم،
غولام گیله قاچدیم شالی ساللادیم،
فاطما خالا منه جوراب باغلادی،
خان ننه‌می یادا سالیب آغلادی.»
قولاق آسما (قاپی دینله‌مه)
یئنی گوندن اؤنجه‌کی گئجه، یعنی باجا-باجا گئجه‌سی، قونشو و تانیشلارین قاپی و باجالارینا گیزلیجه یاخینلاشیلیب، ایچه‌ریده دانیشیلانلار دینله‌نیلمه‌یه چالیشیلار. بوتؤولوکله اییی(یئی) اوماج‌لا یاپیلان بو دینله‌مه گله‌نه‌یینده قاپی دینله‌مه‌یه گئدنلر ایچلریندن بیر دیلک توتارلار. ایچه‌ریده دانیشیلانلارا دایاناراق دویدوقلاریندان دیلک‌لرینه گؤره چئشیدلی یوروملار یاپارلار. بو یوروملارین گئرچک اولدوغونا اینانیلیر. گنج قیز و ائرککلر دیلکلرینین یئرینه گلمه‌سی اوچون ائرته ائرکندن قالخیب سویوق سودا یویونارلار.
او گون هرکس قاپیلارینین دینله‌نه‌جه‌یینی بیلدیییندن بایرام گونونه اویقون اولاراق یئی شئیلردن دانیشار.
بؤیوک شاعیر صمد وورقون بیر شئعرینده بو گله‌نه‌ییمیز اوچون بئله دئمیشدیر:
خیالت باشینی بیر آن تَرک‌ا‌ئدیر،
خئیرخواه بیر خبر ائشیتمَک اوچون،
قونشو قاپیسینا پوسماغا گئدیر،
قایدا بئله‌دیر کی، بیرینجی کره،
خئیر سؤز ائشیتسه شاد اولاجاقدیر،
یامان سؤز ائشیتسه یئنه غملره
غرق اولوب ایچینه قوورولاجاقدیر.
ایینه-ایینه
یئنگی‌گون گئجه‌لرینده چوخ گؤزل اویونلار و گله‌نک‌لر واردیر. بونلاردان بیریسی ده «ایینه-ایینه» اویونودور. یئنگی‌گون گونوندن بیر گون اؤنجه یعنی باجا-باجا گونونده بیر قیزلا بیر ائرکک هئچ دانیشمادان/قونوشمادان کؤی بولاغیندان و یا ائولرینین باغچاسینداکی بولاقدان بیر قاب سو دولدورار، گتیررلر. بو سو له‌یَن ایچینده ائوین اورتاسینا قویولار. قونشولاردان گلن قیز و اوغلانلار ائوین گنجلریله یاناشی سو دولو له‌یه‌نین دؤوره‌سینه توپلاناراق هر کس سیراسییلا دیلک توتار. بو دیلکلر گئنللیکله گنجلرین سئودیکلری ایله ایلگیلی اولار. دیلک توتولدوقدان سونرا، سودا باتماسین دئیه آرخا بؤلومونه کیچیجیک کپَز(پانبیق) ساریلاراق ایکی دنه ایینه بارماقلارلا سویا بوراخیلار. قابین ایچینده بیر حالقا شکلینده سورعتله دؤنن ایکی ایینه‌دن بیریسی قیزی او بیری ده ائرکه‌یی تمثیل ائدر. ایینه‌لر گئدیب بیرلشسه و بیر-بیرینه یاپیشارسا او دیلک اولاجاق و گنجلر ائولنه‌جکلردیر دئمکدیر. ایینه‌لرین هر بیریسی بیر یاندا قالارسا او زامان گنجلر بیرلشمه‌یه‌جک دئمکدیر. دیلک اولومسوزدور. بو گله‌نک ده گنجلر آراسیندا یایقیندیر و گئرچک اولدوغونا اینانیلیر.
سویا اوزوک آتما
سویا اوزوک آتما اویونو دا ایینه-ایینه اویونو کیمی بیر دیلَک اویونودور. یئنه بو اویوندا دا بیر قاب سو گتیریلر، هر کس اوزویونو قابا آتار و قابین اوستو بیر یایلیق (باش اؤرتوسو) ایله اؤرتولر. بو سیرادا بیر دیلک توتولار و سیرایلا اوزوکلر سودان چکیلر. اوزوکلرینی قابا آتانلار اؤز اوزوکلرینی ایلک چکیشده آلابیلرلرسه دیلکلرینین گئرچکلشه‌جه‌یینه اینانیرلار. هر کس سیرایلا سودان اوزوک چکمه ایشله‌مینی یئنی‌دن یاپار.
یئنی گون اینانیشلاری، یئنگی‌گون گله‌نک‌لری
یئنگی‌گون/یئنی ایلله ایلگیلی بیر چوخ اینانیش واردیر. یئنی گونون ایلک دؤرد گونو ایلین دؤنَنجه‌لریله ایلگیلیدیر. بیرینجی گون گونشلی کئچرسه دئمک، یاز و یای آیلاری گؤزل کئچه‌جکدیر. ایکینجی گون یاغمورلو کئچرسه یاز آیلاری یاغمورلو اولاجاقدیر. ایکینجی گونلر ده عئینی شکیلده گوز و قیش آیلارینا ایشیق توتماقدادیر. یئنی گونون اوچونجو و دؤردونجو گونلری یاغمورلو کئچرسه «قودو-قودو» دئییله‌ن بیر تؤره‌ن دوزَ‌نله‌نر. شامان اینانجیندان قالدیغی دوشونولَن بو اینانیشا گؤره «قودو-قودو» مئیدانلاردا گزدیریلر و گونشی چاغیران چئشیدلی اَزگی‌لر اوخونار. اینانیشا گؤره قودونون دوغایی ائتگیله‌مه و دوغاسال یئیلشدیرمه گوجلری بولونماقدادیر.
باشقا یئنگی‌گون گله‌نک‌لری کیمی قودو-قودو اینانیشی دا، اینجه بیر تورک میللی گله‌نه‌یی‌دیر. قودو-قودو تؤره‌نلرینده قودو و بیر سیرا یئرلرده "دودو" بو اَزگی‌لری اوخوماقدادیر:
قودو-قودونو گؤردون مو؟
قودویا سالام وئردین می؟
قودو بورادان کئچنده،
قیرمیزی گون (گونش) گؤردون مو؟
یاغ وئرین یاغلاماغا،
بال وئرین باللاماغا،
قودو گولمک ایسته‌ییر،
قویمایین آغلاماغا،
قودویا قایماق گرَک،
قالارا قویماق گرَک،
قودو گون چیخارماسا،
گؤزلرین اویماق گرَک.
یئنی گون/ یئنگی‌گون گله‌نک‌لری
یئنگی‌گون بایرامیندا بیر چوخ گله‌نک‌لر بولونماقدادیر. بونلاردان بیر سیراسینی بو یازیمیزا آلدیق.
یئنگی‌گونده سمَنی گؤیه‌ردَرلر،
یئنگی‌گونده سمَنی حالواسی پیشیررلر،
یئنگی‌گونده اوزه‌رلیک دئییله‌ن بیر بیتگی یاندیریب توستوسونو ائوه، مالا، جانا و اوشاقلارا و باشقا شئی‌لره وئررلر،
یئنگی‌گونده یئنی گئییملر آلینار،
یئنگی‌گونده یاخینلارا سووقاتلار آلینار،
یئنگی‌گونده آت یاریشلاری کئچیریلر،
یئنگی‌گونده یومورتا بویارلار،
یئنگی‌گونده قیز بَیه‌نمه‌یه گئدرلر،
یئنگی گونده کوسولولر باریشدیریلار،
یئنگی‌گونده قوناقلیغا گئدیلر،
یئنگی‌گونده آداخلی قیزلارا بایرام پایی آپاریلار،
یئنگی‌گونده کؤتو سؤز سؤیله‌نمز،
یئنگی‌گونده مزار زیارتلرینه گئدیلر،
یئنگی‌گونده باشقالاری حاققیندا دانیشیلماز،
یئنگی‌گونده آلیش-وئریش یاپیلماز،
یئنگی‌گونده شکر-شیرینی پایلارلار،
یئنگی‌گونده آتی، ایتی وورمازلار،
یئنگی‌گونده قار چیچه‌یی/نووروز گولو دَرَرلر،
یئنگی‌گونده ایلانی وورمازلار،
یئنگی‌گونده قیزلار قیرمیزی گئیینرلر،
یئنگی‌گونده ائو یییه‌سی‌لری ائوده بولونماقلارینا چالیشارلار،
یئنگی‌گونده دالاش-قووقا ائتمزلر،
یئنگی‌گونده خسته اولانلارین گؤروشونه گئدیلر، اونلارا پای گؤتورولر،
یئنگی‌گونده آغ‌ساققاللارا بایرام پایی گؤندریلر،
یئنگی‌گونده شال ساللایانلارا پای وئریلر،
سون چَرشَنبه’ده گونش چیخمادان اؤنجه سویون اوزه‌ریندن آتلانارلار،
سون چَرشَنبه’ده توی-دویون اوچون آیریلمیش قویونلارین بوینوزلارینا قیرمیزی باغلانیلار،
سون چَرشَنبه’ده ائودن پول-پارا وئرمزلر،
سون چَرشَنبه’ده بورج اؤده‌مزلر،
سون چَرشَنبه’ده قونشویا اَلَک وئرمزلر،
سون چَرشَنبه’ده شمع یاندیرمازلار،
سون چَرشَنبه’ده شمع یانیرسا بیتمه‌دن یاریمچیق سؤندورمزلر،
سون چَرشَنبه’ده ائودن اود، کیبریت کیمی شئیلر وئرمزلر،
سون چَرشَنبه’ده ائودن اَکمک وئرمزلر،
سون چَرشَنبه’ده ائرکندن یاتمازلار.
بو قیسا یازیمیزدا تورک میللتینین یاشامیندان بؤیوک بیر بؤلومو، بؤیوک بیر بیچیمی بیر نئچه سطیرله ایشله‌مه‌یه چالیشدیق. شوبهه‌سیز، یئنگی‌گون/ یئنی ایل بایرامی تورک کولتور اؤیه‌لرینین ان تمل و کؤکلو پارچالاریندان بیریسی‌دیر. بو ندَنله، حاققیندا مینلرجه یازی یازیلاجاق قدَر گئنیش و اَنگین بیر قونودور. تورکییه’میزین چتین بیر سوره‌جدَن کئچدییی بو گونلری یئنگی‌گون کیمی میللی بایراملاریمیزا، گله‌نک و گؤره‌نک‌لریمیزه سیخ ساریلاراق، میللت اولاراق بیر-بیریمیزه آرخالاناراق آرخادا بوراخماغیمیزا اینانجیمیز سونسوزدور.
اوزون چاغلاردان بَری آنادولو’نون بوتون بؤلگه‌لرینده و بوتون تورک دونیاسیندا قوتلانیلان آنجاق، تورکییه’ده توغرالی اولاراق دؤولت یاپیسندا قوتلانمادیغی اوچون گؤزلردن قاچان یئنگی‌گون/ یئنی ایل بایرامی بو گون بیر سیرا اؤرگوتلر و قوروملارین سییاسی و ایدئولوژیک اوماجلارینا اویونجاق ائدیلمک ایسته‌نمکده‌دیر. اویسا تورک‌لرده یئنی ایل/ یئنگی‌گون بایرامی اوزه‌رینه یاپیلاجاق تاریخسَل و بیلیمسَل آراشدیرمالار، بو کولتور اؤیه‌سی ان آزی تورک اولوسونون وارلیغی قدَر اسکی و اونون وارلیغی اؤلچوسونده استراتئژیک بیر اؤنَمه وار اولدوغونو گؤسترجکدیر.
(*) بو کؤچورمه‌ده اؤز-کندی گؤروشلریم ده آرتیریلمیشدیر. یازینین اورجینالینی بو قایناقدان اوخویا‌بیلرسینیز. http://www.turksam.org/tr/makale-detay/412-turklerde-yeni-yil-nevruz-bayrami-ve-torenleri
http://uguryolu.blogfa.com/post/82
