آذوح: صد روز از اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و رفع تحریم‌ها علیه ایران می گذرد. مقامات ایران طی هفته های اخیر از "کارشکنی" آمریکا و مشکلات حل نشده در مسیر دسترسی به دارایی های سابقا مسدود شده ایران انتقاد کردند و تردیدهایی درباره کارآمدی برجام و تاثیر توافق بر ایران ایجاد شد. آیا توافق جامع اتمی در مسیر شکست قرار دارد؟ این نوشته به چند پرسش که این روزها مطرح است پاسخ می دهد.

مهمترین مشکلاتی که ایران می گوید در اجرای موثر برجام وجود دارد چیست؟

دو مورد از تحریم های وضع شده از سوی آمریکا علیه ایران برای تبادلات با دلار آمریکا و محدودیت شرکای ایران در دسترسی به سیستم مالی از جمله بانک مرکزی آمریکا و خطر جریمه و تحریم احتمالی آنها از سوی آمریکا٬ موانع عمده ای است که طی ۱۰۰ روز اول اجرای برجام روشن شده است.

از میان این دو دسته تحریم٬ مهمترین مانع٬ تحریم های یکجانبه آمریکا (شامل دستورات دولتی و قوانین کنگره) در مبادلات دلاری با ایران است که از تحریم های اولیه محسوب می شود و دلیل وضع آن هم ارتباطی با تحریم های اتمی ایران ندارد و بنابراین رفع آن از تعهدات آمریکا در برجام نیست.

چرا موضوع دسترسی ایران به دلار آمریکا تا به این حد اهمیت پیدا کرده است؟

دسترسی ایران به سیستم مالی آمریکا و مبادلات دلاری از سال ۱۹۹۵ در دولت بیل کلینتون محدود شد، اما به دلیل اینکه این تحریم ها به طور یکجانبه از سوی آمریکا برقرار شده بود و از مقبولیت فراگیر بین المللی برخوردار نبود٬ شرکای تجاری ایران و حتی بانک های ایرانی هم تا سال ۲۰۰۸ موفق به گرفتن مجوز از وزارت خزانه داری آمریکا می شدند و عملا با این روش، تحریم دسترسی ایران به دلار و سیستم مالی آمریکا بلااثر شده بود.

در مارس ۲۰۰۸ شورای امنیت سازمان ملل با تصویب قطعنامه ای علیه ایران برای اولین بار درباره مبادلات تجاری و بانکی با ایران هشدار داد. به فاصله نسبتا کوتاهی پس از آن٬ وزارت خزانه داری ایالات متحده بر اساس مشروعیتی که این قطعنامه به وجود آورده بود٬ استفاده از سیستم بانکی آمریکا را برای همه بانک های ایران و موسسات مالی این کشور که از دید دولت آمریکا با فعالیت های تروریستی مرتبط بودند٬ تحریم و مجوزهای پیشین برای همکاری با ایران را باطل اعلام کرد.

باطل اعلام شدن مجوزهای پیشین و سنگین تر شدن تحریم بانک های ایرانی زنگ خطری برای ایران بود. ایران معاملات نفت خود را از دلار به یورو تبدیل و تلاش کرد دلار آمریکا را از چرخه اقتصادی کلان خود حذف کند و خود را از گزند تحریم هایی که هر روز شدیدتر می شد تا حدی مصون نگه دارد.

این وضعیت، پیش از تحریم های فراگیر و جامع آمریکا علیه ایران وجود نداشت و بنابراین در آن زمان دسترسی ایران به دارایی های خارجی اش اصولا دچار چنین مشکلاتی نمی شد. پس از مسدود شدن دارایی های ایران هم اصولا بانک ها قادر به تسویه حساب دارایی های ایران نبودند که با مانع این تحریم برخورد کنند. بنابراین مانعی که این قانون ایجاد کرده، پس از رفع تحریم های اتمی و آزاد شدن دارایی های ایران بروز و ظهور یافته است.

دارایی های ایران در چه زمانی مسدود شد؟

به فاصله کوتاهی پس از تصویب قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت در سال ۲۰۱۰ که خواستار مسدود کردن دارایی های ایران٬ تحریم سرمایه گذاری مشترک با بانک های ایران و هشدار جدی درباره مبادله با آنها بود٬ ایالات متحده تحریم های جامع علیه ایران را تصویب کرد.

Image copyright TASNIM

Image caption روند تصمیم‌گیری در مورد توافق جامع اتمی در داخل ایران با تنش‌های زیادی همراه بود

بر اساس این دسته از تحریم ها سرانجام در ژانویه ۲۰۱۲، بانک مرکزی دیگر کشورها در صورت همکاری با ایران از جمله انتقال پول صادرات نفت٬ در معرض تحریم های آمریکا قرار گرفتند. به این ترتیب برای اولین بار دارایی های ایران اعم از سپرده گذاری های سابق و عواید فروش نفت (حساب های بانک مرکزی و شرکت ملی نفت) در حساب های این کشور در خارج از ایران مسدود شد. با اجرایی شدن توافق موقت اتمی با گروه ۱+۵ ایران ماهانه به بخش مشخصی از دارایی هایش دسترسی پیدا کرد، اما این اموال تا ۲۷ دی ماه ۱۳۹۴ و اجرایی شدن برجام همچنان مسدود ماند.

آیا ایران اکنون به پول های بلوکه شده خود دسترسی دارد؟

با اجرای برجام از ۲۷ دی ۱۳۹۴ ایران قانونا به دارایی های خود که بر اثر تحریم های اتمی شورای امنیت٬ اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا مسدود شده بود٬ دسترسی پیدا کرده و این دارایی ها اکنون عمدتا در حساب های ایران نزد بانک های چین٬ کره جنوبی٬ ژاپن٬ هند و عمان است . خریداران اروپایی نفت ایران هم وعده تسویه حساب به ایران داده اند. ایران می خواهد بر اساس نیاز خود معادل دلار یا یوروی این دارایی ها را در حساب خود نگهداری یا وارد ایران کند یا در هرجا که لازم داشت هزینه کند. اما بانک ها برای تبدیل این دارایی ها به دلار و یورو به مجوزهای مالی و بانکی آمریکا احتیاج دارند تا هدف تحریم و جریمه ناشی از قوانین آمریکایی مبارزه با پول شویی و مقابله با مبادلات مالی مرتبط با مسائل تروریسم قرار نگیرند. بانک ها که نگران تحریم های آمریکا هستند از تبدیل این دارایی ها به دلار و یورو خودداری می کنند. ایران هم به دلیل قدرت کمتر پول ملی این کشورها٬ تمایلی به دریافت آن مثلا به روپیه هند یا یوان چین ندارد و نتوانسته هنوز به طور موثر از دارایی های آزاد شده خود استفاده کند.

آیا بانک مرکزی ایران هنوز تحت تحریم آمریکا است؟

تحریم هایی که بر اساس توافق برجام رفع شده٬ تحریم هایی فرامرزی آمریکا علیه برنامه اتمی ایران است به این معنی که بانک مرکزی ایران هنوز هم در داخل آمریکا تحت تحریم است و دو کشور نمی توانند مبادلات مستقیم با هم داشته باشند، اما محدودیت های آمریکا در مبادله بانک مرکزی دیگر کشورها با ایران که تا پیش از برجام مشمول تحریم می شد٬ رفع شده است.

چرا بانک ها از تبدیل دارایی ایران به دلار و یورو خودداری می کنند؟

دلیل اصلی خودداری بانک های بزرگ از همکاری با ایران٬ نگرانی از احتمال تحریم و جریمه شدن از سوی آمریکا به دلیل تحریم های غیراتمی است که هنوز برقرار است و برنامه ای هم برای لغو آن وجود ندارد. برخی از بانک های اروپایی طی سال های اخیر بر اثر تحریم های سال ۲۰۰۸ به بعد آمریکا جریمه های سنگینی پرداخته اند و این نگرانی هنوز برای عمده بانک ها باقی مانده که در صورت معامله با ایران تا چه حد در برابر خطر جریمه و تحریم قرار می گیرند.

آیا تحریم های باقی مانده منجر به نقض برجام خواهد شد؟

تحریم هایی که ایران می گوید مانع دسترسی به دارایی های خارجی اش شده، در واقع محدودیت هایی است که آمریکا درباره همکاری با بانک های ایرانی در مقوله "مبارزه با پول شویی" و "مقابله با تامین مالی تروریسم" وضع کرده بود و ربطی به برنامه اتمی ایران نداشت. اما این موانع این ابهام را ایجاد کرده که آیا اصولا برجام قابل اجرا خواهد بود؟ مقامات آمریکایی می گویند که بانک هایی که پیش از این بر اساس این قانون جریمه شده اند٬ همکاری با ایران را مخفی و در حساب های خود نامی از مشتریان ایرانی خود به میان نیاورده بودند. اما اگر این بانک ها به طور شفاف با ایران همکاری کنند یا در موارد ابهام از وزارت خزانه داری آمریکا سوال کنند٬ بدون مواجه شدن با خطر جریمه احتمالی قادر به همکاری با ایران خواهند بود.

آیا خواسته ایران برای دسترسی به نظام مالی آمریکا بر اساس برجام است؟

خواسته اخیر رئیس کل بانک مرکزی ایران برای دسترسی به نظام مالی آمریکا مستقیما مربوط به تعهدات آمریکا در برجام نیست و عملی نشدن آن، نص برجام را نقض نمی کند، اما طرح آن به منزله درخواست اجرای موثر برجام و ملموس کردن محاسن اقتصادی آن برای ایران است. تحریم بانک مرکزی ایران از سوی آمریکا یک تحریم داخلی است و از سال ها پیش برقرار بوده است. ایران می گوید که در واقع خواهان دسترس به نظام مالی آمریکا نیست، بلکه می خواهد محدودیت یا خطر تحریم و جریمه برای شرکای آن از جمله بانک های آسیایی و اروپایی وجود نداشته باشد.

موضع آمریکا در مورد مشکلات موجود در روند اجرای برجام چیست؟

ایالات متحده پس از دو دور مذاکره وزاری خارجه ایران و آمریکا در نیویورک، اعلام کرد که مانع همکاری بانک های غیر آمریکایی با ایران نیست و وزارت خزانه داری آمادگی دارد هرگونه ابهامی در این زمینه را رفع کند. ایالات متحده، همچون همه طرف های برجام٬ تلاش برای اجرای موثر و موفقیت آمیز این توافق را تضمین کرده است. در عین حال در برجام سازوکار رفع اختلاف و اجرای توافق پیش بینی شده و تاکنون هم ایران شکایتی از نقض جدی برجام از سوی آمریکا نداشته است. کمیسیون اجرای برجام، متشکل از نمایندگان همه طرف های توافق، اخیرا هم ساختار تازه ای برای ارزیابی مداوم لغو موثر تحریم ها تشکیل داده است تا درباره برخوردار شدن ایران از مزایای رفع تحریم ها اطمینان کسب کند.

با توجه به تحریم های دوجانبه، آمریکا پول خرید آب سنگین ایران را چطور پرداخت خواهد کرد؟

بر اساس توافقی که هفته پیش میان سازمان انرژی اتمی ایران و شرکت های آمریکایی امضا شد، آمریکا طی یک هفته دیگر آب سنگین تولید شده ایران را به ارزش ۸ میلیون و ۶ هزار دلار خواهد خرید. بانک مرکزی ایران و مبادلات دلاری با این کشور از سوی ایالات متحده تحریم است، بنابراین دولت آمریکا باید مجوز پرداخت این مبلغ را به صورت موردی صادر کند.

آیا توقیف دو میلیارد دلار دارایی ایران بر اساس تأیید دیوان عالی آمریکا نقض برجام است؟

این پول از محل دارایی های ایران برای سرمایه گذاری در خارج از کشور است که صرف خرید اوراق بهادار به دلار آمریکا شده بود. آمریکا این دارایی ها را بر اساس قانون داخلی خود مسدود کرده و و دیوان عالی ایالات متحده هم حکم دادگاهی در نیویورک مبنی بر پرداخت غرامت از آن به شاکیان یک پرونده علیه ایران را تایید کرده است. این موضوع ارتباطی با اموال مسدود شده ایران در پرونده اتمی ندارد و با برجام بی ارتباط است.