آذوح: فرشته قاضی روزنامه‌نگار

با پایان یافتن دوره مسئولیت شش عضو شورای نگهبان، ترکیب نیمی از اعضای این شورا در آستانه تغییر است.

اعضای فقیه این نهاد نظارتی از سوی آیت الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی انتخاب می‌شوند، اما اعضای حقوقدان شورا را نمایندگان مجلس از میان حقوقدانانی بر می‌گزینند که رئیس قوه قضائیه معرفی کرده است.

تاکنون ۱۹ فقیه در شش دوره از عمر شورای نگهبان بر کرسی‌های انتصابی این شورا نشسته‌اند که احمد جنتی و محمد مؤمن با عضویت در همه دوره‌ها، باسابقه‌ترین فقهای شورای نگهبان محسوب می‌شوند.

پنج فقیه (لطف الله صافی گلپایگانی، محمد امامی کاشانی، یوسف صانعی، ابوالقاسم خزعلی، حسن طاهری خرم آبادی) از عضویت در این شورا استعفا کرده‌اند، مرگ سه فقیه (غلامرضا رضوانی، ربانی شیرازی و محمدحسن قدیری) به عضویت آنها پایان داده و پنج فقیه به دلیل انتصاب به عنوان ریاست قوه قضائیه (محمد یزدی، محمود هاشمی شاهرودی و صادق لاریجانی)، وزارت کشور (محمدرضا مهدوی کنی) یا دیوان عالی کشور (محمد محمدی گیلانی) این شورا را ترک کرده‌اند که سه نفر از آنها با پایان مسئولیت خود مجدداً به عنوان عضو شورای نگهبان منصوب شده‌اند.

صادق لاریجانی در حال حاضر رئیس قوه قضائیه است و روند سال‌های گذشته نشان داده که رهبر جمهوری اسلامی، رئیس قوه قضائیه را از میان فقهای شورای نگهبان که منصوب او هستند انتخاب و منصوب می‌کند.

دوره عضویت احمد جنتی، محمدرضا مدرسی یزدی و مهدی شب زنده دار، سه فقیه فعلی شورای نگهبان پایان یافته و احتمالا روز ۲۶ تیرماه همزمان با سالروز تشکیل این شورا، رهبر جمهوری اسلامی فقهای دوره جدید را معرفی (یا ابقاء) خواهد کرد.

بر اساس اصل ۹۲ قانون اساسی "اعضای شورای نگهبان برای مدت شش سال انتخاب می‌شوند ولی در نخستین دوره پس از گذشتن سه سال، نیمی از اعضای هر گروه به قید قرعه تغییر می‌یابند و اعضای تازه‌ای به جای آن‌ها انتخاب می‌شوند."

محمد یزدی، محمد مؤمن و محمود هاشمی شاهرودی سه عضو دیگر فقهای شورای نگهبان هستند.

اعضای حقوقدان

تاکنون اما ۲۴ حقوقدان بر کرسی اعضای حقوقدان شورای نگهبان در شش دوره از عمر این شورا نشسته‌اند که محمدرضا علیزاده با عضویت در ۵ دوره باسابقه‌ترین عضو حقوقدان این شورا است.

بر اساس بند دو اصل ۹۱ قانون اساسی، اعضای حقوقدان شورای نگهبان «در رشته‌های مختلف حقوقی، از میان حقوقدانان مسلمانی که به وسیله رئیس قوه قضائیه به مجلس شورای ملی معرفی می‌شوند و با رأی مجلس انتخاب می‌گردند.»

محمدرضا علیزاده، عباسعلی کدخدایی، احمد بیگی حبیب آبادی، محمد هادی صادقی و سید فضل الله موسوی ۵ حقوقدانی هستند که از سوی صادق لاریجانی، رئیس قوه قضائیه به عنوان گزینه‌های جدید عضویت در شورای نگهبان به مجلس معرفی شده‌اند.

محمدرضا علیزاده، عضو فعلی شورای نگهبان و باسابقه‌ترین عضو حقوقدان این نهاد از دوره دوم تاکنون است و عباسعلی کدخدایی سابقه عضویت در دوره‌های چهارم و پنجم و سه سال اول دوره کنونی را دارد. او معاون اجرایی و امور انتخابات شورای نگهبان و همچنین سخنگوی این شورا بود که سه سال پیش با اختلاف تنها یک رأی نتوانست رأی نمایندگان مجلس را کسب کند و از شورای نگهبان کنار رفت.

فضل الله موسوی (نماینده مجلس هفتم)، محمدهادی صادقی (استاد دانشگاه) و احمد بیگی حبیب آبادی چهره‌های جدیدی هستند که برای عضویت در شورای نگهبان معرفی شده اند بدون اینکه سابقه عضویت در این شورا را داشته باشند. آقای صادقی در دوره قبل هم از سوی رئیس قوه قضائیه برای عضویت در شورای نگهبان به مجلس معرفی شده بود که نتوانست رأی نمایندگان را به دست آورد.

در حال حاضر سام سوادکوهی، نجات الله ابراهیمیان، محسن اسماعیلی، سیامک ره پیک، محمدرضا علیزاده و محمد سلیمی شش عضو حقوقدان شورای نگهبان هستند. دوره مسئولیت سه نفر آخر پایان یافته است.

نام سیامک ره پیک، معاون اجرایی و امور انتخابات شورای نگهبان و سخنگوی هیئت نظارت مرکزی این شورا در انتخابات هفتم اسفند و همچنین محمد سلیمی در اسامی پیشنهادی رئیس قوه قضاییه به مجلس نیست و به این ترتیب این دو عضو حقوقدان شورای نگهبان در دور جدید از این شورا کنار می‌روند. درباره محمدرضا علیزاده اما مجلس تصمیم گیری خواهد کرد.

بر اساس مصوبه سال ۸۸ مجلس شورای اسلامی، عضویت در شورای نگهبان شغل دولتی محسوب می‌شود و عضویت همزمان اعضای حقوقدان شورای نگهبان در یکی از قوای سه گانه و سازمان‌ها و مؤسسات دولتی ممنوع است.

شورای نگهبان این مصوبه مجلس را مغایر با قانون اساسی دانسته و رد کرده بود، اما مجمع تشخیص مصلحت نظام که وظیفه رفع اختلاف مجلس و شورای نگهبان را عهده دار است نظر مجلس را تائید کرد.

این مصوبه که تبصره‌ای به قانون ممنوعیت تصدی بیش از یک شغل مصوب سال ۱۳۷۳ بود زمانی به تصویب رسید که دو عضو حقوقدان شورای نگهبان، سمت‌های دولتی داشتند. غلامحسین الهام، وزیر دادگستری و سخنگوی دولت وقت و ابراهیم عزیزی، معاون توسعه مدیریت و سرمایه انسانی محمود احمدی‌نژاد بودند.

اما برخی از فقهای شورای نگهبان همزمان در نهادهایی چون مجلس خبرگان رهبری، مجمع تشخیص مصلحت نظام عضویت دارند یا امام جمعه هستند. احمد جنتی، دبیر شورای نگهبان در حال حاضر رئیس مجلس خبرگان رهبری است، مجلسی که وظیفه تعیین جانشین و نظارت بر عملکرد رهبر را بر عهده دارد. صلاحیت داوطلبان مجلس خبرگان رهبری توسط فقهای شورای نگهبان که منصوب رهبر جمهوری اسلامی هستند بررسی می‌شود.

فقها و حقوقدانان سابق

یوسف صانعی. محمدمهدی ربانی رانکوهی (املشی) و عبدالرحیم ربانی شیرازی، ۳ عضو فقهای شورای نگهبان بوده‌اند که تنها در یک دوره (دوره اول) حضور داشته‌اند.

آقای صانعی دی ماه سال ۶۱ استعفا داد و در حال حاضر از مراجع تقلید ساکن قم است. سایت رسمی شورای نگهبان درباره آقای ربانی شیرازی نوشته است که او "در فروردین ۱۳۶۰ از سوی گروهک فرقان، ترور شد تا اینکه در ۱۷ اسفند ۱۳۶۰ در تصادفی مشکوک به دیار باقی شتافت."

محمدرضا مهدوی کنی، دیگر عضو فقهای شورای نگهبان بود که به عنوان وزیر کابینه محمدعلی رجایی انتخاب و از شورای نگهبان استعفا کرد او بر اساس گزارش سایت شورای نگهبان در سال ۶۰ و پس از درگذشت عبدالرحیم ربانی شیرازی بار دیگر به عضویت این شورا درآمد.

لطف الله صافی گلپایگانی، در دوره‌های دوم و سوم شورای نگهبان عضویت داشت که در تیرماه سال ۶۷ از این شورا استعفا کرد. او در حال حاضر یکی از مراجع تقلید ساکن قم است.

ابوالقاسم خزعلی و محمدآقا امامی معروف به امامی کاشانی در دوره‌های اول، دوم و سوم، عضو شورای نگهبان بودند که در سال ۷۸ استعفا کردند. آقای خزعلی شهریور ۹۳ درگذشت و آقای امامی کاشانی، عضو مجلس خبرگان رهبری و امام جمعه موقت تهران است.

محمد محمدی دعوی سرایی (گیلانی) از دوره اول تا سوم عضو شورای نگهبان بود که اسفند ۷۳ به دلیل تصدی ریاست دیوان عالی کشور از این شورا کنار رفت.

محمود هاشمی شاهرودی در همین سال جایگزین او در شورای نگهبان شد که تیر ماه ۷۸ به عنوان رئیس قوه قضائیه منصوب و از شورای نگهبان استعفا کرد او پس از پایان دوران ریاستش در قوه قضائیه و در مرداد ۸۸ مجدداً به عضویت شورای نگهبان درآمد.

غلامرضا رضوانی که در چهار دوره اول، سوم، چهارم و پنجم عضو بود فروردین سال ۹۲ درگذشت و مهدی شب زنده دار به جای او منصوب شد.

محمد یزدی که در تیر ماه ۶۷ و با استعفای صافی گلپایگانی به عضویت شورای نگهبان درآمده بود در سال ۶۸ و به دلیل ریاست در قوه قضائیه از این شورا رفت او اما سال ۷۸ مجدداً به عضویت این شورا درآمد و در حال حاضر هم یکی از فقهای شورای نگهبان است.

رضا استادی و سیدحسن طاهری خرم آبادی تنها در یک دوره (چهارم) عضو شورای نگهبان بودند که جایگزین امامی کاشانی و ابوالقاسم خزعلی شده بودند. آقای طاهری خرم آبادی در سال ۸۰ از عضویت در شورای نگهبان استعفا کرد و شهریور ۹۲ درگذشت. محمدحسن قدیری هم که جایگزین او شده بود مهر ۸۷ درگذشت.

صادق لاریجانی، عضو دوره‌های چهارم و پنجم شورای نگهبان بود که مرداد ۸۸ به عنوان رئیس قوه قضائیه منصوب شد و محمدرضا مدرسی یزدی، عضو فعلی این شورا، سابقه عضویت در دوره پنجم را نیز دارد.

احمد جنتی و محمد مؤمن باسابقه‌ترین اعضای شورای نگهبان هستند که در هر ۶ دوره حضور داشته‌اند.

اعضای حقوقدان شورای نگهبان در دوره‌های قبلی عبارتند از: محمدرضا علیزاده، محمد سلیمی، سام سوادکوهی، محسن اسماعیلی، سیامک ره پیک، نجات الله ابراهیمیان، عباسعلی کدخدایی، غلامحسین الهام، عباس کعبی نسب، علی آراد، احمد علیزاده، خسرو بیژنی، حسن فاخری، گودرز افتخار جهرمی، محمد صالحی، حسینعلی امیری، ابراهیم عزیزی، رضا زواره‌ای، حسن ابراهیم حبیبی، حسین مهرپور محمدآبادی، جلال‌الدین مدنی کرمانی، محمدرضا عباسی فرد، محسن هادوی و مهدی هادوی.

شورای نگهبان در قانون اساسی ایران

نه اصل از قانون اساسی ایران به شرح وظایف و اختیارات و چگونگی انتخاب اعضای شورای نگهبان اختصاص داده شده است. اصل ۹۱ قانون اساسی هدف از تشکیل شورای نگهبان را» به منظور پاسداری از احکام اسلام و قانون اساسی از نظر عدم مغایرت مصوبات مجلس شورای ملی با آن‌ها» عنوان کرده است.

اصل ۹۳ قانون اساسی می‌گوید که "مجلس شورای اسلامی بدون وجود شورای نگهبان اعتبار قانونی ندارد مگر در مورد تصویب اعتبارنامه نمایندگان و انتخاب شش نفر حقوقدان اعضای شورای نگهبان."

بر اساس اصل ۹۴ قانون اساسی "کلیه مصوبات مجلس شورای اسلامی باید به شورای نگهبان فرستاده شود" و این شورا مصوبات را "از نظر انطباق بر موازین اسلام و قانون اساسی" ‌مورد بررسی قرار می‌دهد.

تشخیص عدم مغایرت مصوبات مجلس شورای اسلامی با احکام اسلام با اکثریت فقهای شورای نگهبان و تشخیص عدم تعارض آن‌ها با قانون اساسی بر عهده اکثریت همه اعضای شورای نگهبان است.

اعضای شورای نگهبان در صحن علنی مجلس و در هنگام بررسی طرح‌ها و لوایح حضور دارند و حق اظهارنظر دارند.

تفسیر قانون اساسی دیگر وظیفه مهم شورای نگهبان است و بر اساس اصل ۹۸ قانون اساسی، این شورا "نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری، ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آرا عمومی و همه پرسی را بر عهده دارد."

bbc