سون گونلرده (2006-جي ايلين ماي-اييون آيلاريندا) ايرانداکي آذربايجان بؤلگه سي نين شهر و قصبه لري بير دفعه داها، اؤلکه نين عيرقچي و سؤمورگه چي نيظامينا قارشي وئريلن موباريزه يه صحنه اولدو. گونئی آذربايجان-دا دوام ائدن بو حرکت، ايران-داکي ايچ سؤمورگه چيليک و عيرقي باسقینی گؤز قارشيسيندا ساخلانيلاراق دگرلندیریلمه ليدير. بو ايکي فاکتوردان بحث ائتمکدن قاچينان حاکيم فارس سؤله می، اؤلکه-ده کي ايجتيماعي و ائتنيک برابرسيزليکدن تمامن فرقلي بير تابلو چکه رک بين الخالق مئديا و عيرقچيليگه قارشی اولان گوجلري آلداتماغي باجارميشدير. ايران توپلوموندا اؤنملی ايجتيماعي فاکتورلاردان اولان عيرقچيليک و سؤمورگه چيليک گؤرمه مزليکدن گلينسه سؤز موضوعسو اولان آذربايجان حرکتي، کوردوستان، خوزيستان، بلوچيستان، تورکمن-صحرا ايله اؤلکه نين ديگر بؤلگه لرينده کي بنزر حرکتلري قاپساملی شکيلده آناليز ائتمک مومکون اولماياجاق.

ائتنيک چوخلوقچولوق، فرقليليک و چئشیدلیلیک، هر واخت ايران آدلي اؤلکه نين تعيين ائديجي خوصوصيتلريندن بيري اولموشدور. آذري تورکلري، کوردلر، بلوچيلر، تورکمنلر، عربلر، لرلار، گيلکيلر و مازندرانيلر کيمي چئشیدلی ائتنيک منشالردن گلن خالقلار، عصرلردن بري ايراندا ياشاماقداديرلار. اينديکي واختدا ايران اولاراق بيلينن يئرين تمدن تاريخي، آلتي مين ايلدن اؤنجه یه سؤيکنیر. موجود آرخئولوژي/ديلسل قئيدلر، بؤلگه ده ان باشيندان بري ائتنيک، ديلسل و مدني چئشیدلیليگين اؤن پلاندا اولدوغونو گؤسترير. اؤلکه ده هئچ بير ائتنيک قروپ قطعي عددي اکثريتي تشکيل ائتمه سه ده اينديکي واختدا 30 ميليونون اوزرينده کي اهاليلرييله آذري تورکلري نين اکثريتده اولدوغو دئييله بيلر.

1925-جي ايله قدر اؤلکه، گله نکسل بير کونفدراسيون سيستمي اولاراق تعيين اولونا بيله جک بير شکيلده ايداره اولونموش و بوتون ائتنيک قروپلار ديللريني، عنعنه لريني، مدنيتلريني و کیملیکلرینی یاشاما و گلیشتیرمه آزادليغيندان فايدالانميشلار. 1925-ده پهلوي رئژيمينين رهبرلييه گلمه سيندن اعتيبارن، ائتنيک و ديلسل چوخلوقچولوغا اولان طبيعي مئيل بيردن دايانديريلميش و گونوموزه قدر دوام ائدن تک کولتور و تک ديلليلشديرمه سوره جی باشلاديلميشدير. بو شووئنيست سوره جين مقصدي، فارس آزليغين ديل، تاريخ، کولتور و کیملیگيني، بوتون ايرانليلارين تک اورتاق ديل، تاريخ، کولتور و کیملیگی اولاراق تقديم ائتمکدير.

80 ايلدن اوزون مودتدير، ايرانين مرکزي دؤولتي نين رولو، اؤلکه ده کي ائتنيک و ديلسل چئشیدلیليگي اينکار ائتمک و يوخ سايماق اولموشدور. پهلوي رئژيمي نين اؤلکه ده کي مدني، ديلسل و ائتنيک فرقليليکلري يوخ ائتمه يه اوداقلانمیش کيمي، اينديکي ايسلام جمهوریتی دؤنه مینده ده آسيميلاسيون، دیشلاما و عيرقچيليک سياستلريني  دوام ائتديرميشدير. اينديکي قورولوشدا، کئچميش رئژيمدن ميراث قالان ديشلاماجي و عيرقچي تطبیقلره جينسيت و دين اساسلي تضییقلر ده علاوه اولونموشدور. دؤولت گوجلري نين عيرقچي سياستلرينه، باسقين ائتنيک قروپا منسوب اولمالاري سايه سينده اؤلکه ده کي تک ديل، تک کولتور و عيرقچيليک قورولوشوندان ايمتييازلار قازانان بير چوخ فارس يازار و آیدین فیکیرین ايدئولوژي و سؤيلمسل دستگي يولداشليق ائتميشدير. بو دستکچيلر بيرليگينه، فارس عيرقچيليگينه وئرديکلري جاندان دستکله فارسلارين اؤزلريني بئله چاشديران، فارس اولمايان آسيميلياسيون يازار و آیدین فیکیرلر ده داخيلدير. اؤرنک اوچون محمود افشار، ايرج افشار و احمد کسروي کيمي تورک منشالي شخصلر ده بو چيرکين عيرقچي سيستمين قورولوچولاري آراسينداديرلار.

دؤولت گوجلري، ائليت لر و فارسلاشميش آیدین فیکیرلر بير آرايا گله رک موعاصير دونياداکي ان عيرقچي سيستملردن بيريني دستک اولدولار. کؤهنه و گؤزدن دوشموش آريانيسم پاراديقمالاري و 18-20-جی یوزایللیک آوروپاسي نين عيرقچي نظريييه لريندن بسلنن بو آشکار عيرقچيليک، آمريکالی جيم کروو، عيرقچي سيستميندن، نازيسم-دن، آوروپا فاشيسم-يندن و گونئی آفريقا آپارتايد رئژيميندن داها اوزون عؤمورلو اولموشدور. نتيجه اولاراق، آلمانييا، آوروپا، آ.ب.ش و گونئی آفريقاداکي بنزرلرييله توتوشدوراندا ايران-داکي فارس عيرقچيليگي، دايانيقليليق، نورماللاشما و آسيميلاسيون توتومو باخيميندان بؤيوک بير باشاری اؤرنگی گؤسترميشدير. آشاغيدا بو حاکیم عيرقچي سؤیلم و عملین بعضي ديقته چارپان خوصوصيتلريندن بحث ائديلميشدير:

1-  آريان عيرقي نين اوستونلوگو سؤیله می

ايرانداکي فارس عيرقچيليگي، سؤزده آريا عيرقي نين اوستون اولدوغو بير دونيا گؤروشونون مودافيعه چيسيدير. 18-20-جی یوزایللیک آوروپا عيرقچيليگيندن فيکيرلري نين ايدئولوژي قايناغي اولاراق فايدالانان حاکیم قروپ، اؤلکه قايناقلاريني بو اوستون آريا عيرقي نين ايران-داکي وارليغي و تاريخي نين آراشديريلماسي اوچون خرجله مکده دير. بونا باخماياراق، ايران-دا آريانيست دونياگؤروشونو ردد ائدن جيددي علمي ايشلره دستک وئريلمه مه سي بير طرفه، بونلارين نشر اولونماسينا بئله ايجازه وئريلمه مکده دير. اؤرنک اوچون تاريخچي ناصر پورپيرار-ين ساساني ايمپراتورلوغويلا علاقه دار اولان سون ايشي نين ايراندا نشر اولونماسينا ايجازه وئريلمه دي. اؤز اينترنت سايتيندا (http://naria.persianblog.com) وئريلن معلوماتا گؤره يازار کيتابي سينگاپوردا نشر ائده رک پايلاما اوچون ايران-ا گئري گؤندردي. ايران-ين ايسلامدان اؤنجه تاريخي نين شرقشیناسلیق شرحيني تنقيدي بير شکيلده آراشديران بير ايشين ايسلام جمهوریتینده هر هانسي بير سانسورلا قارشيلاشماياجاغي سانيلا بيلر آنجاق وضعيت بئله دئييل. پورپيرارين و اونا بنزر چالیشمالارین یاییلماسی، ايران-ين آريان/فارس مرکزلي تاريخيني سورغولاياراق قورماجا، ساختا و ايکي اوزلو يانيني اورتايا چيخارمالاري اوچون مانع تؤره ديلير.

2- ايران-ين آريانلارين اؤلکه سي اولدوغو سؤیله می

فارس عيرقچيليگي ايران-ي آچيقجا، حاکيم فارس بيرليگينین ديلي، مدنيتي و کیملیگیيله قايناشديراراق سؤزده آريان-لارين اؤلکه سي اولاراق تانیتدیریر. بو عيرقچي مرحله نین دوغرولتوسوندا فارسجا، اؤلکه نين تک ميللي/رسمي ديلي ائلان ائديلميش و فارس کولتورو بوتون ايرانليلارين ميللي کولتورو اولاراق تعيين اولونموشدور. عئيني شکيلده ايران تاريخي، سؤزده آريا عيرقينه مال ائديله رک باشقا ائتنيک بيرليکلرين تاريخلري، حیکايه لري و اؤیکولری اؤزگه لشمیش، تحريف ائديلميش و يوخ ائديلميشدير. بو اؤزگه لشمه، دؤولت ین مالی حمایتی ایله تشکيل ائديلن آراشديرما پروژه لری، اوخول کيتابلاري، بیلیم یوردلار درس باشلیقلاری، تحصيل-تدريس پلاني، آراشديرما مالی یاردیملار تخصیصی و س. آلتيندا ایجرا اولونموشدور. قيساجا، ايران-داکي عيرقچي نيظام آلتيندا ايرانلي اولماق، فارس اولماقلا برابر حالا گتيريلميشدير. بو جور عيرقچي بير کیملیک تعيين ائتمه سي، فارس اولمايان و آنا ديلي اولاراق فارسجا دانيشمايان بيرليکلرين اؤزگه لشمه سي و آسیمیلاسیون-ونا خيدمت ائتمکده دير.

3- ايرانين آريا خالقي نين ديل واسيطه سييله تميزلنمه سي سؤیله می

کؤهنه آوروپانين عيرقچي دونياگؤروشوندن ايلهاملانان ايران-داکي حاکيم سؤیله م، عيرقي ديلله برابر توتماقدا و آذري تورکلري کيمي فارس اولمايان بيرليکلره هيند-آوروپا ديللرييله علاقه لر ياراداراق اونلارين مينلرله ايل اول هيند-آوروپا ديللرينده دانيشديقلاري و بونا گؤره آريا عيرقيندن اولدوقلاريني گؤسترمه يه چاليشماقدادير. بو سؤیله مه گؤره سؤز قونوسو اولان فارس اولمایان بيرليکلر اؤزلريني دگرسيز، ديلسل/ائتنيک/کولتورل کیملیکلريندن آریندیراراق اوستون آريا عيرقي نين ديلي اولان فارسجاني دانيشماليديرلار.

تاريخ اؤنجه سی (و خيال محصولو) ديللرين بو شکيلده يئنيدن ياراديلماسي، عيرقي و ديلسل کیملیکلري تمللنديرمکده و اونلارا منشالري، اورتايا چيخيشلاري وس. اويدورما تاريخي فاکتورلار واسيطه سييله اؤنجه لیک تانيياراق؛ کيمين کيمدن داها اول گلديگي، ايلک گله نين کيم اولدوغو، سون گله نين کيم اولدوغو، کيمين ديلي نين ديگرلريندن داها اول دانيشيلديغي و نتيجه اولاراق کيمين ديگرلريندن داها اوستون اولدوغو کيمي معناسيز فيکيرلري چوخالتماقدادير. بونلار ايسه چئشیدلی ائتنيک/ميللي بيرليکلر آراسيندا گرکسيز ياريشلار مئيدانا گتيره رک آرالاريندا کين، گوونسیزلیک و آنلاييشسيزليق مئيدانا گتيرمه يه خيدمت ائتمکده دير، کي بو وضعيت اونلاري حاکيم عيرقچي نيظام آلتيندا سؤموره رک آسيميله ائديلمه يه قارشي ساوونماسيز بوراخماقدادير.

ايران-داکي عيرقچي نيظام چرچيوه سينده اؤلکه نين فارسجا اولمايان ديللري آچيقجا قاداغان ائديلميش و ائیتیم، تحصيل، يازيشما و یؤنه تیم ديللري اولمالارينا مانع تؤره ديلميشدير. حاکيم بيرليک فارسجادان باشقا کي ديللري قاداغان ائده رک آزینليقلاشديريلميش بيرليکلرين کیملیگیني تاپدالاماقدا، بئيينلريني ضبط ائتمکده و روحلاريني حيس سيزلشديرمکده دير. اونلار، جوغرافي بؤلگه لرين، شهرلرين، کندلرين، قصبه لرين و کوچه لرين يئرلي آدلاريني قالديرميش؛ اؤزگه لشدیرمیش ائتنيک قروپلارا منسوب تاريخي قهرمانلاري، ادبي شخصيتلري، بیلیم آداملاريني، مشهور فيلم اولدوزو، موغنني و رقصچيلر ايله صنعتچيلري ايسه اؤزونه مال ائتميشدير. آنا ديلي فارسجا اولمايان بيرليکلرين اوشاقلارينا ديله ديکلري آدلاري قويمالاري، اؤز يئرلي ديللريني، کولتورلرینی، آدلاريني، سؤزلريني و سيمگه لريني ايستيفاده ائتمه لرينه مانع تؤره ديلميش، غالیب سؤیله م و عملی طرفيندن تصديقلنن آد و ايشاره لري ايستيفاده ائتمه يه مجبور ائديلميشلر.

4- تاريخي، ديني و ادبي تفسیر ايشلرينده یئرسیزلیک (آناکوریزم)

ايران-داکي غالیب سؤیله م، ايستيفاده ائتديگي آناکرونيک آناليز مئتودويلا چئشیدلی تاريخي حاديثه لري و " اوئستا " ايله فردوسي نين " شاهنامه " سي کيمي کلاسيک ادبي اثرلري بوتونلوکله عيرقچي بير شکيلده تفسیر ائتمکده دير. سؤز قونوسو تاريخي متنلر، موعاصير عيرقچي نظريييه لره و بو متنلرين يازيلديغي دؤنه مده وار اولمايان آنلاييشلارا گؤره تفسیر ائدیلمکده دیرلر. تاريخين بو شکيلده تحريف ائديلمه سي ايران-دا حاکيم اولان عيرقچي نيظامين  دوام ائتمه سيني آسانلاشديرماقدا و بو تفسیرلر اؤلکه نين تک بير عيرق طرفيندن صاحيبلنمه سينه حؤکومت قازانديراراق، تک ديل، تک تاريخ، تک مدنيت و تک کیملیک سيياستينه فايدا تامين ائتمکده دير. آناکرونيزم، اينديکي واختدا ايران-دا دوام ائدن باسقینلار، دیشلاما و محو سيياستلرينه تاريخي بير بهانه تقديم ائتمکده دير.

5- اؤزچولوک(ائسئنتیالیسم) اينانجي و ايرانليليغا اؤزچو بير دونياگؤروشو

ايران-داکي غالیب سؤیله م، عيرقه و ديله سؤيکنن اؤزچو بير کیملیک آنلاييشيني مودافيعه ائتمکده دير. عيرقچي نيظام کیملیکلره ثابيت اولمايان، دييشمه يه آچيق و آخيجي آنلاييشلار اولاراق باخماق يئرينه اینسالارا و بيرليکلره "ايرانليليق" (ايرانيت) درجه لرينه گؤره ثابيت کیملیکلر تحمیل ائتمکده دیر. بو اؤزچو دونياگؤروشو ايستيقامتينده، هيند-آوروپا ديللريني دانيشانلار گئرچک ايراني کیملیک منسوبلاري اولاراق تعيين اولونماقدا بونون اوچون ده سامي يا دا تورکو ديللري دانيشانلاردان داها ايرانلي ساييلماقداديرلار.

حاکيم نيظام، گوجسوز قيلينميش بيرليکلر آراسيندا دوشمنليک ياراتماق اوچون عيرق کارتيني ايستيفاده ائده رک، اونلار آراسيندا مئيدانا گله بيله جک هر هانسي بير دایانیشمایی اؤنله مه يه چاليشماقدادير.

توپلومون بير قيسيميني اصیل ايرانليلار، گئرچک آريالار، ايران-ين اساس صاحيبلري کيمي تعيين ائده رک بير "بؤل و ايداره ائت" سياستي ايزله نيلمکده و چئشیدلی ائتنيک قروپلار آراسينا کين و گوونسیزلیک توخوملاري اکيلمکده دير. عئيني زاماندا ائتنيک منشا و ديله سؤيکنن بير نوفوس سایمانین رئاللاشديريلماسينا مانع تؤره ديلمکده، بئله بير سايمانين اؤلکه ده فارس و فارس اولمايان بيرليکلرين گرچک سایینی اورتايا چيخارماسيندان قورخولماقدادير. ايران-ين اصیل صاحيبلري، گرچک آريالار و بنزر عيرقچي آنلاييشلارين شيشيرديلميش و تبلیغی شکيلده وورغولانماسينا باخماياراق، ائتنيسيته-ديل قايناقلي بير نوفوس سایمانین لازيمليليغي،بیلیم یوردالاردا ائتنيک چالیشما بؤلوملرینين آچيلماسي و ائتنيک بيرليکلر ايله ایلیشکیلرین آراشديريلماسي کيمي گئرچک سورون و احتياجلار دوشونولمه مکده و گؤز-آردي ائديلمکده دير.

6- عيرقچي تطبیقلرين سيستماتيکلشمه سي

ايرانداکي عيرقچي نيظام، آزليقلاشديريلميش بيرليکلرين حاقلاريني مودافيعه ائدن آکتيويستلري گوجسوز ائتمک، گوناهکارلاشديرماق و جزالانديرماق اوچون دؤولت اورقانلاري نين مجبورائديجي گوجوندن فايدالاناراق اونلاري ايشبيرليکچي، آيريليقچي، خاريجي دؤولتلرين عامیلی وس.  اولاراق ائتيکئتله ییر. سويوق دؤيوش دؤنه مینده عيرقچيليگه قارشی اولانلارین کومونيست و ک.گ.ب عامیلی اولاراق نيشانلانماسينا آليشيلميشدي. بو گونلرده ايسه بو آکتيويستلر س.ي.ا، ايسرايل، صيونيسم، تورکييه حتی آذربايجان جاسوسلاري اولاراق آدلانديريليرلار. بو ایشلرله حاکیم نيظام، آزليقلاشديريلميش بيرليکلرين ائشید رفتار، عدالت و طرفسيزليک کيمي قانوني طلبلريني ردد ائتمکده دير. ائتنيک و ديلسل اساسلي هر جور فعاليت وحشيجه باسديريلماقدا و چئشیدلی ميلليتلرين اؤز تقدیريني تعيين ائتمه حاقي شيددتله اينکار ائديله رک آييبلانيلماقدادير. ايقتیصاد جبهه سينده ایسه دؤولت، اؤلکه نين قايناقلاريني کارخانالار، آلت-یاپیلار و توسعه پروژه لری قورماق اوچون ايصفهان، شيراز، يزد و کرمان کيمي فارس اهاليلي شهرلره سيخلاشديرماقدا ، کردستان، بلوچستان، آذربايجان و ديگر فارس اولمايان بؤلگه لر ايسه گون کئچديکجه کاسيبليق و محروملوغا داها چوخ باتماقدادير.

عيرقچي نيظاما قارشي دیره نیش

نتيجه اولاراق گونوموزده کي گونئی آذربايجان حرکتي و ديگر آزليقلاشديريلميش بيرليکلرين حرکتلري، بو عيرقچيليک و سؤمورگه چيليگه قارشی مضموندا اله آلينماليدير. تاريخ، ديل، ادبيات و تحصيل سيستمي، دیشلانمیش "او بيري" اوزرينده سلطه و بويون اگديرمه موباريزه سي نين  دوام ائتديگي تمل ساحه لر حالينا گلميشدير. غالیب قروپ بو اؤنجه لیکلی ساحه لري، باسقیجی سياستینه دوام ائتديرمک، حاکيميتيني و آيريليقچي جایگاهینی قانونيلشديرمک و ظاليمانه رفتاريني حاقلي چيخارماق اوچون ايستيفاده ائتمکده دير. اؤته کیلشدیرمیش کسیم ايسه عيني ساحه لري، سورغولاماق، مئيدان اوخوماق، موباريزه ائتمک و نهايت باسقیچی حاکیم نيظامي مغلوب ائتمک مقصدييله ايستيفاده ائتمکده دير. اؤرنک اوچون ديلسل ساحه ده، آزليقلاشديريلميش خالقلارين ديللري قاداغان ائديلميش و غالیب نيظام، اؤز ديليني اونلارين يئرينه کئچيرميشدير. ديگر طرفدن آزليقلاشديريلميش کسیم، خاريجلنميش يئرلي ديليني گئري ايستيه رک ديريلتمه يه و بئلجه اؤزونو تانيما بيلمه يه، ايفاده ائده بيلمه يه و ايداره ائده بيلمه يه چاليشماقدادير. حاکیم کسیمين تاريخي، دیشلانمیش "او بيري" نين حؤکومتيني اينکار ائتمک اوچون ايستيفاده ائتمه سي کيمي اؤته کیلشدیرمیش اولان دا، غالیب نيظام طرفيندن تحمیل ائدیلمیش اولان تاريخي، اؤز تاريخ تئزلرييله ردد ائتمکده دير. حاکیم نيظام، تحصيل سيستميني، عيرقچيليک و آسيميلاسيون سياستلريني تطبیق ائتمک اوچون ايستيفاده ائتمکده دير. ديگر کسیم ايسه ائیتیم و تحصیلین مقصديني، هر کسه طرفسيزليک، برابرليک و عدالتی تامين ائده بيلمک اوچون يئنيدن تعيين ائتمکده دير.

دیشلانمیش طرف، عيرقچيليک و باسقییا قارشي بوتون گوجويله دؤيوشرکن، تاريخ، ادبيات، ديل و تحصيل سيستمي کيمي ایستراتژیک ساحه لره چوخ آز اریشیمه اولدوغو اوچون موباريزه سي نين نه قدر زحمتلي اولدوغو گؤز قاباغیندا ساخلانيلماليدير. سؤمورن و سؤمورولن آراسينداکي موباريزه نين نتيجه سينه حياتي تاثيرلري اولان بو ساحه لر اکثريتله حاکیم کسیمین ايداره سينده دير. غالیب نيظام اؤز حاليندا بوراخيلسا، اؤته کیلشدیریلن طرفين سونوندا سؤمورگه چيليگين، باسقی و عيرقچيليگين تمللريني سارسيدا بيلمه احتيمالي چوخ آزدير. بونا گؤره دونيانين هر يئرينده کي قاباقجيل گوجلرين، بو عيرقچيليک و سؤمورگه چيليگین قرشیسیندا گئدن موباريزه لرين فرقينه واراراق اونلارا هر یوللا دستک اولمالاري شرطدير.

*دوقتور علیریضا اصغرزاده، "تورونتو" بیلیم یوردو سياسي بیلیملر، فلسفه و سوسيولوژي بؤلوملرینده تحصیل آلیب و "يورک" بیلیم یوردونون سوسيولوژي دئپارتمانیندا اؤیرتیم اویه سی دیر.

اصغرزاده-نین اوزمانلیق ساحه لري قلوباللاشما، ايران آراشدیرمالاری، اورتا-دوغو کولتور و توپلوملاري، سوسیال تئوری، ائیتیم سوسيولوژيسي و سوسیال برابرسيزليک ساحه لرینده دیر. يازيلاري بير چوخ اولوسلار-آراسی ژورنالدا يئر تاپان اصغرزاده-نین سون کيتابي "ايران و چوخلوقچولوغون آياق سسلري، آريا عيرقچيليگي، ايسلامي فوندامئنتالیسم و دئموکراتيک چابالار"(Iran and the Challenge of Diversity: Aryanist Racism, Islamic Fundamentalism, and Democratic Struggles) 2007-جي ايلده کانادادا نشر اولونموشدور.