"برگرفته از شماره ی 10 ماهنامه ی خط صلح؛ تهیه شده به سفارش جنبش دانشجویی آذربایجان- آذوح"

مسعود فاتحی

وقتی ضربات چاقو بر من فرود می آمد، کتابی از نیکلای الکساندرویچ بردیایف در دستم بود..." این بخشی از آخرین جملات رافق تقی نویسندۀ دگراندیش آذربایجانی بود که 19 نوامبر مورد سؤ قصد قرار گرفت و 23 نوامبر در گذشت. مرگ وی با تردید هایی نیز  همراه بود. بعضی از عدم حفاظت کامل وی در بیمارستان انتقاد کردند و مرگ وی بعد از سؤقصد را مشکوک دانستند. گفته شده وی در بیمارستان مصاحبه ای کوتاه داشته و به گواهی پزشکان رو به بهبودی بود.

رسانه های رسمی جمهوری اسلامی اما با خوشحالی زیادی این خبر را پوشش دادند. روزنامۀ "جمهوری اسلامی" با تیتر "سلمان رشدی آذربایجان به قتل رسید" به شرح ماجرا پرداخت. سایت خبرگزاری فارس وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از این ترور بعنوان اعدام انقلابی یاد کرد و همچنین سایت "خبر آنلاین" نزدیک به "علی لاریجانی، رئیس مجلس جمهوری اسلامی ایران" و سایت خبری "الف" متعلق به "احمد توکلی" نمایندۀ پر نفوذ مجلس شورای اسلامی" به  نوعی از این ترور ابراز خوشحالی کردند. بسیاری از سایتهای غیر رسمی و وبلاگهای طرفداران حکومت ایران نیز با تیتر "نویسندۀ مرتد آذربایجانی به هلاکت رسید" به شرح این خبر پرداختند. سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو با صدور بیانیه ای که در مطبوعات آذربایجان منتشر شد، گفته است که  نشر اخبار دست داشتن جمهوری اسلامی ايران در سوء قصد به جان رافق تقی، نويسنده آذربايجانی در راستای ايجاد خلل در روابط استراتژیک ايران و آذربايجان است.

سفارت جمهوری اسلامی ايران در آذربایجان، با رد دست داشتن ايران در سوء قصد به جان اين نويسنده آذربايجانی عنوان کرده است که انتشار اين اخبار توسط مطبوعات آذربايجان طرح «رژيم صهيونيسيتی و آمريکا» برای ضربه زدن به روابط ايران و آذربايجان است که محکوم به شکست است. از طرفی بسیاری از گروه ها و فعالین حقوق بشر با صدور بیانیه های مختلف ترور نویسندۀ آذربایجانی را محکوم کردند."محسن کدیور از محققین دینی نیز احکام اعدام افراد به خاطر "توهین" به مقدسات را "ترور" و "ترویج بی قانونی" دانسته است. وی در واکنش به حمایت محمد جواد فاضل لنکرانی از روحانیون قم از قتل رافق تقی نویسنده آذربایجانی، صدور فتوای "مهدور الدم" بودن افراد را "فاقد هر گونه مستند قرآنی" و برخلاف "روح قرآن" دانسته است.

آقای کدیور روز دوشنبه هفتم آذر 1390، در نامه ای خطاب به محمد جواد فاضل لنکرانی ضمن اشاره به فتوایی که چند سال پیش از سوی پدر او، آیت الله محمد فاضل لنکرانی در مهدور الدم دانستن این نویسنده آذربایجانی صادر شد، این گونه فتواها را مغایر اسلام و موجب "تشویق مومنان به نقض قانون" دانسته است. در بخشی از این نامه آمده: "چگونه می توان به مذهبی باور داشت که منتقدان و مخالفانش را بدون حق دفاع قانونی و بدون برگزاری دادگاه، به ترور و اعدام محکوم می کند؟

همچنین عفو بین الملل، از سازمانهای بین المللی مدافع حقوق بشر با صدور بیانیه ای، ضمن محکوم کردن ترور رافق تقی، خواستار اصلاح قوانین کیفری در ایران شد. عفو بین الملل در این بیانیه ماده ۲۲۶ قانون مجازات اسلامی در جمهوری اسلامی را یادآور می شود که براساس آن "قتل نفس" در صورتی موجب قصاص است که مقتول شرعا مستحق کشتن نباشد و اگر مستحق قتل باشد قاتل باید استحقاق قتل او را طبق موازین در دادگاه اثبات کند. به گفته عفو بین الملل، این ماده قانون در جریان رسیدگی قضایی به پرونده های قتل در محاکم جمهوری اسلامی مورد استناد متهمانی قرار گرفته است که گفته اند قربانیان آنان "مستحق کشتن" بوده اند و می افزاید که وجود فتوای شرعی قتل می تواند مبنایی برای چنین دفاعیاتی باشد. عفو بین الملل همزمان از تصمیم دولت جمهوری آذربایجان برای به جریان انداختن تحقیقات مستقل در مورد ترور رفیق تقی استقبال کرده و از مقامات آن کشور خواسته است تا اطمینان حاصل کنند که عامل یا عاملان این قتل تحت پیگرد قرار خواهند گرفت و طبق ضوابط بین المللی، محاکمه و مجازات خواهند شد. این سازمان از حکومت ایران هم خواسته است تا در این تحقیقات با دولت جمهوری آذربایجان همکاری لازم را نشان دهند. همچنین در روز ششم دسامبر سلمان رشدی٬ ريچارد داوکينز، جان اسميت، و نيک کوهن از چهره هاي سرشناس بين المللي خواهان اعزام فوري يک هيئت مستقل از سوي پارلمان اروپا براي رسيدگي به قتل رافق تقي شدند.

رافق تقی کیست؟

رافق تقی در پنجم اگوست 1960 در روستایی بنام"خوش چوبانلی" از توابع شهر "ماساللی"در جنوب کشور جمهوری آذربایجان بدنیا آمد. وی رشتۀ پزشکی را در دانشکدۀ پزشکی باکو به اتمام رساند و چندی بعد نیز برای ادامۀ تحصیل در رشـتۀ قلب دانشگاه  ای-ام مسکو، که معتبرترین دانشگاه پزشکی روسیه است، به آن کشور رفت و موفق به اخذ مدرک خود از این دانشگاه شد. وی در سال 1990 در بخش اورژانس و مراقبتهای ویژۀ بیمارستانی در شهر باکو مشغول به کار شد. ولی شهرت وی بیش از آنکه بواسطۀ موقعیت شغلی اش باشد به سبب نوشتن 6 جلد کتاب و انتشار چندین مقالۀ بحث برانگیز در مطبوعات آذربایجان است. وی همچنین به مدت 16 سال عضو اتحادیۀ نویسندگان آذربایجان بود که بعد از نوشتن مقالۀ "اروپا و ما" از عضویت آن کنار گذاشته شد. از دیگر مقالات وی که واکنشهای تندی در پی داشت میتوان به "خطاهای الهی" و"عاشورا"اشاره کرد.

مقالۀ" اروپا و ما"و پیامدهای آن

مقالۀ "اروپا و ما"در شمارۀ14 نوامبر سال 2006  روزنامۀ صنعت در باکو بچاپ رسید. وی در بخشی از این مقاله می نویسد:

اروپا نه  تنها به دلیل موقعیت جغرافیایی، بلکه از منظر واقعیت های معنوی، انسان را به تفکر وادار کرده است. زیرا ارزشهای اروپایی در اصل پیروزی همه بشریت است. این مساله نباید باعث ایجاد تکبر در اروپاییان شود. صرف نظر از اینکه متاسفانه این تکبر گاه و بیگاه خود را نمایان می‌کند و حتی در کسوت فاشیسم ماده شده، یا به صورت علنی میلیتاریزه و مهاجم خود نمایی می‌کند. اسلام حقه بازی اخلاقی است؛ بشر دوستی اسلام را نمی‌توان باور کرد. معیار های بشر دوستی اسلامی هنوز هم تاب مقاومت در برابر ایرادهای ماتریالیسم دیالکتیکی را ندارد که آنها را حفظ کرده و یاد گرفته ایم. اسلام همشکل استعمار شرقی است و صرفاً می‌تواند به عنوان یکی از انواع استعمار محسوب شود. اسلام هرگز نمی‌تواند از نظر معنوی بر اروپا چیره شود و قدرت آن را نیز ندارد؛ با اینکه آن را درون تابوتی بر شانه های امپر اتوری عثمانی گرداندند. ولی نتوانستند جایی برای بر زمین گذاشتنش بیابند و دوباره به مشرق زمین آوردنش و به سوی قبله خواباندند....

به دنبال انتشار این مقاله موجی از اعتراض در آذربایجان و برخی شهرهای ایران به راه افتاد.

در پی اوج گرفتن اعتراضات، دولت آذربایجان رافق تقی را دستگیر و به اتهام نفرت پراکنی به سه سال زندان محکوم کرد. وی بعد از دو سال، با عفو ریاست جمهوری آزاد شد. مدیر مسئول نشریه صنعت، "سمیر صداقت اوغلو" هم برای مدت کوتاهی زندانی شد. به فاصلۀ اندکی از انتشار این مقاله، آیت الله فاضل لنکرانی از مراجع تقلید شیعیان در قم با صدور فتوایی نوشت: قتل او بر هر کسی که به او دسترسی داشته باشد واجب است و مسئول روزنامۀ مذکور که چنین افکار و عقایدی را با علم و توجه منتشر می کند همین حکم را دارد. آیت الله مرتضی بنی فضل نماینده استان آذربایجان شرقی در مجلس خبرگان رهبری و از مدرسین حوزه علمیه قم نیز اعلام کرد: "رافق تقی" روزنامه نگار کشور جمهوری آذربایجان به اتهام افساد و مرتد بودن واجب قتل می‌باشد و هر شخصی که "رافق تقی" را به هلاکت برساند منزل مسکونی این آیت الله را به عنوان جایزه دریافت خواهد کرد. آیت الله مجتهد شبستری نیز وی را مستحق مرگ دانست. پیشتر در سال  1367" آیت الله خمینی" با صدر فتوایی خواستار قتل "سلمان رشدی" نویسندۀ" کتاب آیات شیطانی" شده بود.

نگاهی به دلایل سیاسی و مذهبی ترور رافق تقی

با نگاهی به واکنشها به ترور رافق تقی و نحوۀ انعکاس آن در افکار عمومی، میتوان این رویداد را از دو زاویۀ متفاوت بررسی کرد.

الف: ترور رافق تقی مصادف با تصویب اصلاحیۀ قانون آزادی های دینی در آذربایجان است. هنوز معلوم نیست که آیا میان سوء قصد به جان رافق تقی و تصویب اصلاحیۀ قانون آزادی های دینی در پارلمان آذربایجان ارتباطی هست یا نه. یکی از مفاد اصلاحات صورت گرفته، تحصیل آموزش های دینی در کشورهای خارجی برای اتباع آذربایجان است که بدون هماهنگی با ارگانهای مربوطه دولت آذربایجان ممنوع شد. همچنین مبادلۀ چهره های دینی، اجرای مراسم مذهبی و شعائر دین اسلام توسط شهروندانی که در خارج از کشور آموزش دینی دیده اند، فروش آموزه ها، مقالات و سایر منابع اطلاعاتی بدون مجوز، ممنوع اعلام شده است. همچنین تبلیغات دینی از سوی افرادی که اتباع کشورهای خارجی هستند در کشور آذربایجان ممنوع است.

به نظر میرسد تصویب این قانون اقدامی در جهت کاستن نفوذ ایران در بین اسلام گراهای آذربایجان باشد و ترور رافق تقی نیز میتواند یک نوع هشدار و عکس العملی برای حکومت الهام علی اف تلقی شود که در چند سال اخیر تلاش گسترده ای را در جهت کنترل اسلام گراهای متعصب انجام داده است. از طرفی ترور رافق تقی میتواند عامل و انگیزه ای باشد برای هر چه بیشتر منزوی کردن اسلام گراها توسط حکومت لائیک الهام علی اف.

ب: فتوای آیت الله فاضل لنکرانی در مورد رافق تقی، به استناد دو عنصر "ارتداد" و "سب " در آثار نویسنده بوده است.

در سوره بقره، قرآن به صراحت بیان میکند: "هیچ اکراهی در دین نیست." در سوره یونس نیز میگوید: "و اگر پروردگار تو مى‏خواست قطعا هر كه در زمين است همه آنها يكسر ايمان مى‏آوردند؛ پس آيا تو مردم را ناگزير مى‏كنى كه بگروند؟" این آیات و آیاتی دیگر در قران حکایت از اصل آزادی انتخاب در اسلام دارند. اما بسیاری از نواندیشان دینی معتقدند، آیات را باید در شرایط اجتماعی که در آن نازل شده اند مورد بررسی قرار داد. به خاطر موقعیت ویژه آن دوران، مسلمانان موظف به حفاظت از جامعه در حال تکوین خود بودند و ترک اسلام به منزله پیوستن به دشمن و شورش علیه حکومت و یک جرم سیاسی تلقی می شد(معادل خیانت در نظام سیاسی امروز). بنابراین، نقش عنصر "نیت"، در جرم انگاری ارتداد از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که ارتداد به عنوان یک جرم عقیدتی هیچ گاه در اسلام مجازاتی نداشته است.

"سب" عبارت است از هر گونه توهین و ناسزا گویی نسبت به خداوند و پیامبر. سب در فقه اسلامی ابتدا، تنها شامل توهین به خداوند بود که بعد ها به سایر مقدسین نیز تسری یافت. نکته مهم  آن که، همانند ارتداد، در هیچ کجای قرآن، هیچ نوع مجازات دنیوی برای "سب"، منظور نشده است. اسلام تفاوت قائل گشته است بین "انتقاد سازنده" و "توهین/افترا" و تنها مورد دوم را منع کرده است. همان طور که حقوق بین الملل هم تفاوت قائل گشته است میان "انتقاد" و "توهین" و تنها توهین را از مصادیق محدودیت های اصل آزادی بیان میداند. در ملاک تفاوت بین توهین و افترا، دادگاه حقوق بشر اروپا، ملاک را نه در "محتوای نقد"، بلکه در "شیوه بیان" آن دانسته است. نواندیشآن دینی نیز، از همین ملاک، در تمایز بین نقد و توهین در اسلام استفاده کرده اند.

بنابرین هر انتقادی به دین و مقدسات را نمیتوان مشمول حکم سب و توهین دانست. و با این فرض هم که انتقاد رافق تقی، توهین و سب محسوب میشد، باز هم از دیدگاه اسلامی بر فتوای فاضل لنگرانی، ایراداتی وارد است. اول آن که بدون این که به متهم فرصت دفاع در دادگاه و ارایه توضیح داده شود، حکمی علیه وی صادرشده است. در حالیکه حق دادرسی عادلانه از بارزترین حقوق متهم در اسلام است. دوم آن که با این فرض هم که رافق تقی در دادگاه هیچ دفاعی از خود ارایه نمیکرد و به توهین خود اصرار میورزید، فتوای قتل وی، همان طور که بیان شد، باز مورد تایید نیست.

مسعود فاتحی آذر ماه 1390

http://hra-news.org/news-papers/10792-1.html