در حالی كه همه‌روزه اخبار متعددی از روند رو به رشد بحران خشكسالی و كم‌آبی در كشور منتشر می‌شود،‌ شركت‌كنندگان در «همایش سدهای بزرگ،‌ پیامدها و جایگزین‌ها» نسبت به ساخت سدهای بی‌ضابطه و بدون مطالعات كارشناسی در كشور كه تنها منابع آب را در معرض تبخیر بیشتر قرار می‌دهد، هشدار دادند.

هشدار متخصصان علوم آب و محیط زیست كشور به روند رو به رشد سدسازی در حالی شدت گرفته كه مسوولان وزارت نیرو همچنان بی‌توجه به همه پیامدهای مخرب زیست‌محیطی،‌ فرهنگی و اجتماعی سد‌سازی، ‌از اینكه بر سكوی سوم سد‌سازی جهان تكیه داده‌اند به خود افتخار می‌كنند.

این در حالی است كه سد‌سازی تاكنون خسارات زیادی به عرصه‌های منابع طبیعی و محیط زیست كشور وارد ساخته است. نابودی بیش از 5 هزار هكتار از جنگل‌های بلوط غرب با آبگیری سد كارون3،‌ نابودی بیش از 2 هزار هكتار از اراضی مرتعی و جنگلی فارس با آبگیری سد سیوند،‌ زیر آب رفتن بخش قابل توجهی از جنگل‌های كاج سیاه با آبگیری سد هگمتانه در همدان و غرق شدن صدها هكتار از جنگل‌های شمال با آبگیری سد تجن،‌ منگل و شفارود تنها گوشه‌ای از خسارات وارده به طبیعت ایران است.

سد‌سازی‌های بی‌رویه در حوزه آبخیز دریاچه ارومیه در حال حاضر پارك ملی دریاچه ارومیه را با خطر نابودی صددرصد مواجه ساخته،‌ و هزاران پرنده را سال گذشته از بین برد. با این حال سد‌سازی همچنان ادامه دارد، به نحوی كه به‌زودی قرار است بخش دیگری از اراضی پارك ملی خجیر، در همسایگی پایتخت،‌ كه نخستین منطقه حفاظت‌شده دنیا لقب گرفته با آبگیری سد ماملو نابود شود. از سوی دیگر بیش از 2200 هكتار از جنگل‌های بلوط ایرانی در پشت سد كارون 4 و بیش از 100 هكتار از جنگل‌های هیركانی پشت سد كبودوال در گلستان هم‌اكنون در خطر آبگرفتگی قرار دارند.

تمامی این رخدادها در حالی اتفاق می‌افتد كه به گفته كارشناسان اكثر سدهایی كه در چند دهه اخیر در كشور احداث شدند نه‌تنها به حفظ منابع آب كمكی نكرده‌اند بلكه تنها باعث هدررفت هر چه بیشتر آب شدند. دكتر فاطمه ظفرنژاد،‌ پژوهشگر در امور آب و مترجم كتاب رودهای خاموش در این باره می‌گوید: ‌مدیریت منابع آب در كشور كاملا با اصل 44 قانون اساسی در تضاد است و شاید ریشه بسیاری از مشكلات موجود همین امر باشد.

وی می‌افزاید:‌ توسعه پایدار توسعه‌ای فراگیر،‌ همسو با منافع ملی،‌ عدالت‌خواه و... است اما مدیریت منابع آب در كشور ما كاملا ناپایدار است، یعنی به جای اینكه برای جلوگیری از هدررفت آب و كاهش مصرف در بخش كشاورزی و شهری برنامه‌ریزی كنیم،‌ فقط به تعداد سدها می‌افزاییم و این با چارچوب توسعه پایدار كاملا منافات دارد. وی افزود:‌ به عنوان مثال در ژاپن فاضلاب‌های صنعتی را 15 تا 20 بار بازیافت می‌كنند ولی در ایران یك‌بار هم بازیافت نمی‌شود.

دكتر ظفرنژاد خاطرنشان ساخت: سفره‌های آب زیرزمینی ایران در حال افت است، از سوی دیگر زمین در نتیجه افت سفره‌های آب زیرزمینی تا 15 متر نشست كرده است كه این پدیده بسیار مخربی است. ما در تمام این سال‌ها تا توانستیم قنات‌ها را از بین بردیم و روی آنها سد ساختیم مثل سد نیشابور كه روی یك قنات 1000 ساله ساخته شد تا آب را در معرض تبخیر قرار دهد. وی افزود: سد‌ها فقط توهم توسعه منابع آبی را زیاد می‌كنند. متاسفانه مدیریت آب در ایران تنها مدیریت سازه و سد‌سازی تعریف شده است، این در حالی است كه تحقیقات نشان می‌دهد هر ساله بین 5 تا 10 میلیارد متر مكعب از آب پشت سدها تبخیر می‌شود. مثلا در سد كرخه سالانه 30 تا 40 میلیون متر مكعب آب تبخیر می‌شود. این كارشناس با اشاره به فقدان مطالعات جامع زمین‌شناسی و كشاورزی‌ در طرح‌های سد‌سازی گفت: در منطقه زاگرس تا دلتان بخواهد سدهایی داریم كه همگی سوراخ هستند، بعد كلی هزینه می‌كنیم تا مشكل را برطرف كنیم، مثل سد كرخه. فرار آب از سد كرخه هم یكی از آن مشكلاتی است كه اگر مطالعات بیشتری قبل از احداث سد می‌شد امروز پدید نمی‌آمد و شاهد فرار 8 متر مكعبی آب از دریاچه این سد نبودیم. وی با انتقاد از عدم‌ارزیابی پیامدهای سد‌سازی بعد از اجرای پروژه‌ها، عمده‌ترین عوارض زیست‌محیطی سد‌سازی در ایران را جنگل‌زدایی، ‌حذف فیزیكی رودخانه‌ها، نابودی اكوسیستم‌های رودخانه‌ای و گونه‌ها و ‌نابودی اراضی‌ پایین‌دست به دلیل عدم‌پرداخت حقابه برشمرد و اظهار داشت:‌ در عوض قیمت اراضی اطراف دریاچه سدها همیشه بالا رفته، مثلا قیمت زمین در اطراف دریاچه سد طالقان ناگهان از متری 500 تومان به 50 هزار تومان افزایش یافت. محمد درویش،‌ عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع نیز گفت:‌ وزیر نیرو اخیرا تعداد سدهای در دست اجرای كشور را در زمان حاضر ۹۰ مورد اعلام كرده و خاطرنشان می‌كند اجرای این تعداد طرح سدسازی به طور همزمان در یك كشور در جهان سابقه ندارد و ما ركورد زده‌ایم. وی افزود:‌ «فارغ از اینكه این ادعاها تا چه اندازه به حقیقت نزدیك است، می‌خواهم بپرسم آیا اصولا ساخت همزمان 90 سد در كشوری كه نرخ فرسایش و جابه‌جایی خاك در آن بیش از 5 میلیارد تن است و باعث شده تا در نرخ فرایش خاك سرآمد همه جهانیان باشیم،‌ افتخار دارد یا شرمندگی؟! كشوری كه به اعتراف متولیان رسمی‌اش در حوزه مدیریت آب و بخش كشاورزی، هنوز نمی‌تواند از آب فراهم شده موجود با راندمانی درخور و استانداردی جهانی بهره‌برداری كند، آیا سزاوار است كه همچنان بكوشد تا آب بیشتری را در سازه‌های غول‌پیكری به نام سد، محبوس سازد و بدین‌ترتیب، نه‌تنها سرمایه‌های قابل‌توجهی از بیت‌المال را به هدر داده، بلكه خسارت‌هایی جبران‌ناپذیر بر میراث طبیعی، تاریخی و ملی خود وارد ساخته و تنش‌های اجتماعی حاصل از مهاجرت‌های اجباری را افزایش دهد؟»

درویش خاطرنشان ساخت:‌ دست‌كم 90 درصد از آب كشور در بخش كشاورزی مصرف می‌شود اما در حال حاضر، كارایی مصرف آب كشاورزی كه به شكل ساده می‌توان آن را مقدار تولید در واحد آب مصرفی تعریف كرد، فقط 63/0 كیلو‌گرم بر مترمكعب است، در حالی كه میانگین این رقم در كشورهای شمال تا 3 كیلوگرم برای هر متر مكعب گزارش شده است. این در حالی است كه برای تامین غذای جمعیت رو به رشد كشور در افق سند چشم‌انداز 20 ساله كشور باید عدد كارایی مصرف آب، دست‌كم به 6/1 كیلو‌گرم بر متر مكعب افزایش یابد.

با در نظر گرفتن اینكه حداقل 15 درصد از كل تولیدات كشاورزی كشور ضایع می‌‌گردد، مقدار ضایعات تولیدات كشاورزی بالغ بر 15 میلیون تن است. با لحاظ كردن مقدار كارایی مصرف آب محصولات تولیدی (یعنی رقم 63/0 كیلوگرم بر متر مكعب) مقدار ضایعات آب از طریق ضایعات محصول 24 میلیارد متر مكعب محاسبه می‌شود. این مقدار ضایعات آب از نظر حجم برابر

دست‌كم 70 درصد آب ذخیره‌شده در پشت 93 سد احداث شده كنونی در كشور است.

وی افزود: متاسفانه ما هنوز نمی‌توانیم همه آبی را كه با این مرارت در پشت سدها ذخیره كرده‌ایم، به سطح مزرعه و عرصه تولید برسانیم. از سوی دیگر راندمان آبیاری ما در بخش كشاورزی، در بهترین حالت هیچگاه بیشتر از 37 درصد گزارش نشده است و این به آن معنی است كه كمینه آبی را كه در این بخش از دست می‌دهیم، به بیش از 60 درصد یا 65 میلیارد متر مكعب می‌رسد! سالانه متجاوز از 200 تا 250 میلیون متر مكعب از ظرفیت سدها به دلیل انباشت رسوب، از بین می‌رود. وی افزود: سرآمد بودن و پیشتازی در حوزه سدسازی هنگامی افتخار دارد كه بخش‌های مرتبط با این حوزه نیز از چنان عنایت و بودجه و منابع انسانی كافی و متخصصی برخوردار باشند، نه اینكه از نظر اختصاص سرمایه‌گذاری‌های دولتی در بخش كشاورزی، در بین 165 كشور جهان، جایگاه 143 را از آن خود كرده باشیم و در سد‌سازی در جهان سوم باشیم !

ماخذ: سایت روزنامه کارگزاران ، ۳۱ اردیبهشت ۱۳۸۷