دونیا قادین حاقلاری و دئموکراسی
قادین حاقلاری و دئموکراسی، قادین‌لارین توپلوم اولان سیاسی – ایجتیماعی رول‌لاری ایله ایلگی‌لی‌دیر. دونیا یئنی عصیرلرده دئموکراسی‌نین گئنیش سویه‌ده اورتایا چیخماسینا شاهید اولموشدور. آنجاق قادین‌لارین بیر چوخو اؤز مملکت‌لرینده اولان سیاسی پروسه‌لرده ائتکیلی بیر رول اوینایا بیلمه‌میشلر. یاسال (قانونی) مانع‌لر، نورم‌لار (هنجارلار) و توپلوم‌لاردا حاکیم اولان سوننت‌لر و دَبلر، اونلاری اَرکک‌لرله برابر حوقوقدان محروم ائدیب. ساده‌جه ۲۰-جی یوزایلده سَس‌وئرمه حاققی و بیر سوره اوندان سونرا قادین‌لارین یوکسک داییره‌لرده ایش صاحیبی اولماسینا شاهید اولموشوق. بو یوز‌ایلین سونوندا قادین‌لار دا اَرکک‌لر کیمی وطنداش‌لیق حاقلارینا صاحیب اولدولار. بیر چوخ اؤلکه‌ده قادین‌لارین توپلوم‌لاردا حوضورونا مانع اولان قانون‌لار اورتادان گؤتورولدو؛ اما بو حمایت‌لرین ساده‌جه ظاهیرده اولدوغونا گؤره قادین‌لاری یوکسک سویه‌لی مقام‌لاردا گؤره بیلمَک اولمور. 1948-جی ایل بیرلشمیش میللت‌لر تشکیلاتی (سازمان ملل متحد) تصویب ائتدیگی دونیا اینسان حاقلاری اعلامیه‌سی‌نین ایگیرمی بیرینجی ماده‌سینده اعلان ائدیلدی کی "هر کیمسه دؤولتی ایداره ائتمه حاققینا صاحیب‌دیر." بو یولدا قادین‌لارین ساواشی فرقلی یؤنلرده اولدو؛ اونلاردان بیری قانونی و ایجتیماعی مانع‌لرین قالدیرماسینی هدف توتان "فئمینیستی حرکت"دیر.
فئمینیسم یئنی دئموکراسی ایله برابر یارانان و قادین‌لارین اَرکک‌لرله برابر سیاسی و ایجتیماعی حاقلارین، صاحیب اولماسینا چالیشان بیر حرکته (جنبشه) دئییلیر. قادین‌لار بو ساحه‌ده بیر چوخ حاقلاری اَلده ائتسه‌لر ده، بیر چوخلو فئمینیست‌لر آنلادیلار کی او حاقلارا صاحیب اولماق اونلارین کامیل برابرلیگینه سبب اولمور. او اوزدن فئمینیسم ده دئموکراسی کیمی، پست‌مدرن دونیادا بیر ثابیت تعریفی یوخدور و فرقلی اینسان‌لار فرقلی باخیش‌لارینا گؤره فئمینیسمی فرقلی تعریف‌له‌ییرلر. آما دئمک اولار کی بو کلمه‌دن بیرینجی دفعه "اوبرتین اوکلر" (بیرینجی "قادینلارا سس‌وئرمه حاققی انجومنی‌نین" قوروجولارین‌دان بیری) 1880-جی ایلده فرانسه‌ده فایدالاندی. 1960-جی ایلدن سونرا (ایکینجی دالغا) بو کلمه قادین‌لارین دورومونو یوکسلتمه‌یه چالیشان اینسان‌لارا دئییلدی. آنجاق بونا رغما بیر چوخ قادین مساله‌سیندن جیددی حیمایت ائدن اینسان‌لار اؤزلرینی فئمینیست بیلمیرلر.
غربی اولمایان فئمینیست‌لر اؤزللیک‌له ایسلامی فئمینیست‌لر غرب فئمینیسمینی گئنللیک‌له امپریالیزمین بیر باشقا طرزی گؤرورلر. بونو نظرده آلاراق کی فئمینیسمین موختلیف قوللاری دَیرلی و اؤنملی‌دیرلر اما بو فیکیرین تمَلینی فردیت‌چی‌لیک (فردگرایی، individualism)، کیشی‌سل آزادلیق‌لار و دئموکراسی‌ده آختارماق اولار. قادین حاقلاری ایله دئموکراسی‌نین ایلگیسی، قادین‌لارین سیاسی حاقلاری ایله داها چوخ اویغون‌دور: وطنداش‌لیق حاقلاری، هر معنادا و هر زاماندا، اَرکک‌لره شامیل اولان قدَر قادینلارا دا شامیل اولمالی‌دیر. هر زامان وطنداش‌لیق حاقلاری مسئله‌سی اورتایا چیخیب، فئمینیست‌لر ده او حوقوقون قادینلارا شامیل اولماسینی طلب ائدیبلر.
"جان لاک" و "ژان ژآک روسو" کیمی‌لری طرفیندن حیمایت اولونان فردیت‌چی‌لیک (فردگرایی، individualism) فلسفه‌سی، ۱۸-جی یوزایلده اوز وئرن اینقیلاب‌لارین تمَلینی اولوشدوروردو. آمئریکا اینقیلاب‌چی‌لاری" ایستیقلال اعلامیه‌سینی" 1776-جی ایل یازدیلار. فرانسه اینقیلاب‌چی‌لاری" اینسانی و وطنداش‌لیق اعلامیه‌سینی" 1789-دا یازدیلار، و یئنی حؤکومت‌لری‌نین تمَلینی قوردولار. بو حؤکومت‌لرده دئموکراسی‌نین تعریفی، حؤرمتلی وطنداش‌لارین ریضایت ایله قورولان حؤکومت‌لره ایطلاق اولوندو. اما بو نیظام‌لاردا وطنداش ساده‌جه مولک صاحیبی اولان آغ‌دریلی ارکک‌لره شامیل اولوردو و قادین‌لار حاقدا بو فلسفه صادیق دئییلدی. قادین حاقلاری‌نین مودافیعه‌چی‌لری "فئمینیسم" کلمه‌سی یارانمادان بئله اؤز طلب‌لرینی وطنداش‌لیق حاقلاری‌لا برابر اورتایا قویوردولار.
دونیادا قادین‌لارین سس‌وئرمه (رای) حاقلارینا بیر باخیش
قادین حاقلاری‌نین چوخ زامان اؤنجه‌دن تمَلی قویولسا دا، رسمی اولاراق فرانسه اینقیلابیندان سونرا سؤز قونوسو اولدوغونو دئمک اولار؛ او اوزدن نیکاح یاسالاری‌نین دَییشیلمه‌سی‌نه و1791-جی ایلده قادین‌لارین سیاسی و ایقتیصادی حاقلارینی ساوونان "اولمپ دوگژ" اعلامیه‌سی‌نین یایینلانماسینا شاهیدیک. فرانسه اینقیلابیندان بیر آز سونرا، "قادین حاقلاری" کیتابی‌نین یایینلانماسیندان سونرا (1792) قادین حاقلاری اینگلیستان‌دا مطرح اولدو. فاحیشه‌لیک‌له موجادیله آپارما و قادین‌لارین ایش حاقلارینی تامین ائتمه بو حرکتین بیرینجی آماجلاریندان ساییلیردی. بو حرکت لیبئرالیست‌لرین ده حیمایتینی آلا بیلدی. اینگلستان‌دا قادین حاقلاری‌نین ایش حاقلاری ایله برابر مطرح اولماسی بو پروسه‌نین گلیشیمینی داها دا آرتیردی. اَن سونوندا قادین حاقلاری بو مملکتده ایکی مرحله‌ده الده ائدیلدی. 1918-جی ایلده 30 یاش اوزرینده اولان قادینلارا سس‌وئرمه حاققی وئریلدی. سونرا ایسه 1928-جی ایلده بو یاش ارکک‌لرله برابر یاشا (۲۱ یاش) گتیریلدی.
آمئریکادا اولان قادین حرکاتی کؤله‌لیگه قارشی حرکات‌دان (جنبش ضد برده‌داری، Anti-slavery Movement) سونرا، 1830-جی ایلده یاراندی. داخیلی ساواش‌لار قورتولاندان سونرا قادین‌لار 1865-جی ایلده سس‌وئرمه حاققینی آلا بیلمک اومودویلا آنا یاسا دَییشن‌لرین سیراسینا قاتیلدی‌لار. آما اونلارا سَس حاققی وئریلمه‌دی. سونوندا 1920-جی ایلده اوزون سوره موباریزه‌دن سونرا آنا یاسانین اون دوققوزونجو ایصلاحیه‌سیندن سونرا قادینلارا سَس حاققی وئریلدی.
اینگیلیستان‌دا مؤوجود اولان قادین حرکاتینی نظرده آلماساق، آوروپانین اَن باشاریلی قادین حرکاتینی اسکاندیناوی اؤلکه‌لرینده گؤره بیلریک.
روسیه اینقلابیندان سونرا (1917)، روسیه‌نین آنا یاساسی قادین‌لاری و اَرکک‌لری برابر اعلان ائتدی. بو برابرلیگه کومونیستی باخیش‌لا یاناشما، قادین حرکتی‌نین موستقیل گئدیشینه مانع اولاراق، اونو طبقاتی مسئله‌لر ائتکی‌سی آلتینا گتیردی. قادین حرکتی ساده‌جه 1991-جی ایلده (شوروی‌نین داغیلماسیندان سونرا) بیر موستقیل سیاسی حرکته چئوریلمه ایمکانینی اَلده ائتدی.
صنعتی‌لشمه‌میش و آزجا صنعتی‌لشمیش اؤلکه‌لرده، اؤرنک اوچون الجزایر، کوبا و ویتنام‌دا قادین‌لار ایستعماری دوشونوب، یئنی حؤکومت‌ده اؤز دوروم‌لارینی نیسبی اولاراق دَییشمه‌یه قادیر اولدولار.
چین اؤلکه‌سینده کومونیستی اینقیلابدان سونرا قادین‌لار ایقتیصادی و ایجتیماعی دوروم‌لارینی دَییشمک یؤنونده دیَرلی آددیم‌لار گؤتوردولر. آنجاق کولتورل و باشقا ساحه‌لرده چین‌ده حاکیم اولان آتا‌بَی‌لیک قورولوش‌لارینی، سییندیرماق‌دا او قدَر ده باشاریلی اولمادی‌لار.
آفریقا اؤلکه‌لرینده، قادین‌لار ساده‌جه ایکینجی دونیا ساواشین‌دان سونرا سَس‌وئرمه حاققینا صاحیب اولدولار.
لاتین آمریکا و آسیا اؤلکه‌لرینده، ایش داها چتین قاباغا گئتمک‌ده‌دیر. توتالیتر نیظام‌لار بیر طرفدن، ایجتیماعی و دینی نورم‌لار (هنجارلار) باشقا طرفدن قادین‌لاری دئموکراتیک فعالیت‌لردن اوزاق ساخلاییر.
حاضیردا کویت و بحرین‌دن سونرا قادین‌لار دونیانین بوتون نؤقطه‌لرینده سَس‌وئرمه حاققینا صاحیب‌دیرلر.
قادین‌لارین سَس‌وئرمه حاققی و دئموکراتیک ساحه‌لرده چالیشمالاریندا بیر نئچه مساله‌نی خاطیرلاتماق اؤنملی دیر؛ گؤروندویو کیمی سس‌وئرمه حاققی ساده‌جه گئرچک دئموکراتیک نیظام‌لارین نیشانه‌سی دئییل، بو حاق چوخ زامان‌لار بیر مملکتین ایستیقلالین‌دان سونرا قادینلارا وئریلیب. باشقا طرفدن بو حاقلاری اَلده ائتمک بوتون دئموکراتیک حاقلارا چاتماق آنلامیندا دا دئییل. آفریقادا گؤروندویو کیمی ساده‌جه بیر نئچه اؤلکه دئموکراتیک نیظام صاحیبی‌دیر. بونو نظرده آلمالی‌ییق کی قادین‌لارین سیاسی حاقلارینا (اؤزللیک‌له سس‌وئرمه حاققینا) صاحیب اولمالاری اونلارین سیاسی قاتیلیم‌لاری‌نین (مشارکت) آنلامینا گلمیر، چونکی بو حاقلارین چوخو کاغیذ اوزرینده یازیلان سؤزلردیر. آنجاق کاغیذ اؤزرینده دَییشن یاسالار میللتین دوشونجه‌سینی و نتیجه‌ده حایاتینی دییشمه‌یه قادیر اولمالی‌دیر.
* بو یازی داغ درگیسی‌نین 13-جو سایی‌سیندان گؤتورولموشدور
