نیشابور سفرنامه سی
یازار: اسلام مصطفوی
خوراسان شهرلریندن اولان نیشابورون یئددی تورک کندی وار. اوتوز مین نفوسو اولان «خوار» شهری ده اورادا یئر آلمیشدیر. بو کندلی لرین، آذربایجان تورکلرینه اولان سئوگی و احترامی، هر ندن گؤزه ل و اؤنملی ایدی. سنین بیر آذربایجان تورکو اولدوغونو بیلدیگینده، کپنک کیمی باشینا دولاناردیلار. بو یئددی کند و بیر شهری گزیب دولانماق، منیم اوچون شیرین بیر رویایدی.
2000 اینجی ایلین یاز آیلاریندا، منیم اوچون نئچه گونلوک، زیارت بهانه سی ایله ده اولسادا، بیر خوراسان سفری فرصتی یاراندی. گئچمیشلرده، نیشابور شهری نین تورکلری حاقدا چوخ ائشیتمیشدیم، آمما اونلاری یاخیندان گؤرمک، منیم عاقلیمین اوجونادا گلمزدی. من بو رویامی گئرچک لشدیرمک اوچون، ایکی گون زیارت دن قاباق، اؤزومو نیشابور شهرینه یئتیریب، بیر ائو کرایه توتدوم. ائوده یئرلشدیکدن سونرا، تورکلر حاقدا بیلگی توپلاماق اوچون، شهره چیخدیم. بونا گؤره تاکسی سوروجولری ایله دانیشماقا باشلادیم. اونلاردان بیری، منه یاخینلیقدا اولان «بشر آباد» آدلی کنددن دانیشیب، اورانین آدرسینی منه وردی. او کنده چاتماق اوچون، «باغ رود» آدلی مئیدانا گئدیب، یولا چیخمالیدیم.
نیشابورون «باغ رود» جاده سینده، «پیام نور» بیلیم یوردونا یاخین اولان «بشر آباد» کندینه یئتیشدیم. کندین ساده آداملاری واریدی. اونلاردان بیری، اللی یاشلاریندا اولان قاراشین بیر خانیم ایدی. بو خانیم منه آلین یازیسی نین قارا اولماقیندان، گئچمیش حایات یولداشی نین فارس و وفاسیز الدوغوندان، بیر ویلادا کیلفت قالدیغیندان و یاشامی نین نئجه چتین گئچدیگیندن دانیشیردی، منده الیمدن هئچ بیر ایش گلمه ینلر کیمی، یالنیز قولاق آسیردیم. او خانیمین یانیندا کی بالاجا قیزین محبت دولو باخیشلاری، اینسان اوغلوندا اولان بوتون دویغولاری اوینادیریردی.
چوخلو دانیشیب، محبتدن سونرا، او بالاجا قیزا بیر قیرمیزی آلما وئریب، «بشر آباد» کندیدن اوزاقلاشیرام. «باغ رود» مئیدانی نین قوزئی طرفینده، «آزاد» بیلیم یوردو اوزاقدان گؤرسه نیردی. اونون یانیندایسا، «صوما» آدلی بیر تورک کندی یئر آلمیشدیر. بو کندین باش اؤرتولو و حیجابلی خانیم لاری و قییق گؤزلو اولماقلاری، اونلارین دیگر کندلرین آداملارینان ان تئز زاماندا سئچیلمه لرینه سبب اولوردو. کندین گؤرکملی دوغال یئرلری و بیلیم یوردون اورایا یاخین اولماقی، اورانین گؤزه للیقینه گؤزه للیک قاتمیشدی، آمما ندنسه کند آدامی بیلیم یورددان راضیلیق ائتمیردی...
بیراز او کنددن یوخاری، بؤیوک الکتریک دیناموسو و اونا باغلی ایکی بؤیوک باجا گؤرسه نیردی. اونون یانینداجا، «باغ شن گچ» آدلی بیر کند یئر آلمیشدیر. اورایا گئتمک منی ماراغلاندیریردی، آمما هاوا قارالیب، واخت بیتمیشدی و من توتدوغوم ائوه دؤنمه لیدیم.
گئجه نی صوبحه قدر، سحر گزدیگیم کندلر و تانیشدیقیم اینسانلار فیکریمی اؤزونه مشغول ائتمیشدی. او خانیمین سؤزلری، بالاجا قیزین محبت لی باخیشلاری هله ده گؤزومون اؤنونده ایدی. «صوما»دا گؤردویوم اینسانلاری دوشونرکن، یوخویا گئتمیشدیم. صوبح اولونجا، جئب تلفونومون زنگ سسی منی شیرین یوخودان اویاندیردی. بیر یئنی گون و یئنی سفر منی گؤزله ییردی. سئودیگیم سحر چاتمیشدی و یول منی چاغیریردی...یولا دوشدوم، بیر یاندان واخت آز ایدی، بیر یاندان دا «باغ شن گچ» کندینین گؤزه للیک لرینی گؤرمک سئوگیسی، منی هوسنلدیریردی.
وسایل لریمی، کاغاذ- قلمیمی گؤتوروب، نیشابوردان مشهده ساری 14 کیلومتر اوزاقلاشدیم. سول الده بیر ویلایی و گؤزه ل کنده توش گلدیم، اورادا ماشینی ساخلاشدیریب، کندین ایچینه گئچدیم. چوخ گؤزه ل منظره ایدی، گؤز گؤردوکجه باغ- باغات، ویلایی ائولر و سنتی قلیان خانالار واریدی. او کندین تورکلری، خوراسان تورکجه سی ایله دانیشیردیلار. بیر ساعاتا یاخین اورادا گزدیم، دولاندیم و اونلارین آتاسؤزلرین آلماق اوچون، چوخلاری لا دانیشدیم. آتاسؤزلری، توی مراسیم و عنعنه لری حاقدا و هر نه خاطیریمه گلیردی، اونلاردان اؤیرنمک ایسته ییردیم. آمما تأسف له اورانین قوجالاری منه آز یاردیم ائتدیلر. اونلارین بوتون شیفاهی کولتورلری و فولکلورلاری یادداشلاریندان پوزولماقدایدی. او گؤزه ل کندده، بیر قلیان خانایا گیردیم. قلیانی چکرکن، قلیانین شیشه سینده کی قاجار سولطانلارینین شکیل لرینه باخاراق، اوزون تاریخیمیزی، قیسسا زاماندا گؤزومون اؤنونه سردیم... چوخ ماراقلی خاطیره لرله اورادان اوزاقلاشدیم. یولون اوتایینا گئچیب، اون دقیقه لیک یئرده یول گئتدیم. بؤیوک بیر تابلودا یازمیشدی «اردوغش». بؤیوک یاشیللیق و گؤزه ل باغلارلا دولو تورک یوردو. تئزلیک له اؤزومو اورایا یئتیردیم. اوزون آسفالتلی یولو، ایکی مینه یاخین نفوسو، نیشابورون ان بؤیوک و آباد کندی اولان کندین آدی «اردوغش»ایدی. کنده گیردیگیمده، منی غریب بیر دویغو بورودو. ائله بیل آذربایجاندان بیر پارچا قوپوب خوراسانا دوشموشدو. ندنسه بیلمیرم بو کند منه چوخ تانیش گلیردی. بو خیال لارلا یول گئدیردیم. نئچه توکان قاباغدا، بیرینین موتورسیکلت توکانی اولدوغو گؤرسه نیردی، توکانین قاباغیندایسا آلتی ایگید جاوان اوغلان دورموشدولار. اونلارا یاخینلاشیب دئدیم:
- سلام، حالیز یاخچی دی؟ خوش گچیر؟
جاوابیمی چوخ ایستی قانلیلیقلا وئریب، مندن هارالی اولدوغومو سوروشدولار.
من آذربایجانلی اولدوغومو دئدیگیمده، ایتگی لرینی تاپانلار کیمی منه یاخینلاشیب، ال وئریب، ایستی- ایستی گؤروشدولر. بو ایگیدلر، منه آذربایجان جاوانلارینی خاطیرلاتیردیلار. بو کند، بوندان قاباق گؤردوگوم کندلردن فرقلی ایدی. اونلارین تورکجه سی، آذربایجان تورکجه سینه چوخ یاخینیدی و خوراسان تورکجه سینه یئمیردی. عاقلیما چوخلو جوابسیز سورغولار گلدی. اونلارلا تانیشدیقدان سونرا، آتاسؤزلرینی سوروشدوم. «اکبر» آدلی بیر یولداش، ایره لی گلیب، منی موتورونون ترکینه میندیریب، اؤز قوجا بابالاری نین حضورونا آپاردی. «اردوغش»ین اوزون خیابانی و دیگر یوللاردان گئچیب، «اردوغش»ین جامع مسجیدینه چاتدیق. مسجیدین قاباغیندا، یاشلی کیشیلر ایلشمیشدی. اونلارا یاخینلاشارکن، «اکبر» بئی منی اونلارلا تانیش ائتدی. من هله اؤز سورغومون جاوابینی تاپمامیشدیم. بو کند او بیری کندلر کیمی ده ییل ایدی و من بورادا هئچ غریبسه مه دیم.
یاشلی بابالاری دینله ییب، چوخلو سؤزلر اؤیرندیم. آخیردا، یاشلی قوجادان (اکبر بئیین بؤیوک باباسی) کیم اولدوغونو و آدینی سوروشدوم. جاوابیمدا دئدی:
- کربلائی حسین ایروانی!!
چوخ ماراقلاندیم. اورگیم چیرپینماغا باشلامیشدی و سؤزونون دالینی توتوب دئدی:
- اوروس لار بیزی ایرواندان بورایا قووبلار.
آذربایجانا یوخ، بلکی خوراسانا. من تعجب ایله سوروشدوم:
- کربلائی، نییه آخیر؟
کربلائی دئدی:
- گویا گله جکده اورانی ائرمنی یوردونا چئویره جکلرمیش...
یاشلی بابا ناراحات اولوب، بو شعری منه اوخودو:
- قیریلدیم، قوجالدیم، بؤکولدو بئلیم
نار درخت ایدیم، تؤکولدو گولوم
شیدا بولبول ایدیم، لال اولدو دیلیم...
بو سؤزلرده چوخلو آنلاملار گیزلنمیشدی، دئیرکن من ایلن ساغوللاشیب، آیاغا قالخیب گئتدی. کنده گیرندن بری فیکریمی مشغول ائتمیش سورغوما جاواب تاپمیشدیم. بیر یاندان سئوینیردیم، بیر یاندان سا منی غم بوروموشدو. بورادا اؤیرندیم کی بو آذربایجان کند ساکین لرینین سوی آدلاری «ایروانی»ایدی و آذربایجان تورکجه سی ایله دانیشیردیلار. اونلار، روسلارین چیرکین ائرمنی لشدیرمه سیاستینه معروض قالمیش ایروان دا یاشایان آذربایجانلی دیلار. بو ایستی قانلی اینسانلار منی ناهارا قوناق ائدیب، چوخلو حاق بوینوما قویدولار.
ناهاردان سونرا، گینه ده منده بو کندنن آرتیق تانیشماق هوسی واریدی. بونا گؤره، «اکبر» بئی دن «اردوغش»ین آنلامینی سوروشدوم. اودا دئدی:
- بورادا بیر ایمام زاده وار «عبداله بن شجاع» آدیندا...
اکبر بئی منی دئدیگی ایمام زاده آبیده سینه آپاردی. ایمام زاده سؤکولوب داغیلمیشدی و چوخلو باخیما احتیاجی واریدی.
ایمامزاده نین ایچینه گئچدیک. اورتادا بیر قارا بؤیوک داش، اوستونده ایسه لااله الا الله یازیسی گؤرسه نیردی. قالان یازیلار اوخونموردو. داشین قاباغیندا، کاشی داش ایله بزنمیش قبیر واریدی. «اکبر»دن اونون کیم اولدوغونو سوروشدوم، اودا دئدی:
- بو قبیر ایمام زاده قولونون قبیریدیر.
بو کندده، قاجار دؤنمه مینه عایید اولان سو آنباری و بیرده دوغال یخدان وار. بو گؤزه للیک لر، هر یولجونو اؤزونه چاغیریر و اورا گئدن چاغدا، بو دوغال گؤزه للیک لری گؤرمک هر یولجویا لازیمدیر.
«اکبر» بئی، «اردوغش» کلمه سی نین آنلامینی آچیقلاماغا باشلاییب دئدی:
- «اردوغش» ایکی آیری کلمه دن دوزلمیشدیر. «اردو» (لشگر) و «غش» (زمستان). گئچمیش آغ ساققلارین سؤزونه دایاناراق، بورادا ایمام رضا (ع) اردوسو چتین بیر قیشا راست گلیب و ایمام رضا (ع)نین قارداشی اولان «عبداله بن شجاع»، بورادا وفات ائتمیش و بوگونکی قبیر، اونا عاییددیر.
بو ناغیلی ائشیتمک منه چوخ خوش گلدی، آمما نه قدر دوز اولوب اولمادیغینی تکجه آللاه بیلیردی. بیر فاتحه اوخویوب، آیاقا قالخدیم. قارا داش و اونون یازیلارینا بیر دفعه ده باخیب، ائشیکه چیخدیق. «اکبر» بئی ایلن ساغوللاشیب، آنا یوردوم آذربایجانا دؤنمک اوچون، یولا دوشدوم. گلیرکن بو سؤزلری اوخویوردوم:
چوخلو بیلگی لرنن نیشابوردان اوزاقلاشیرام
آرخامدا گلیب گئچن گؤردویوم داغلار
گرچک دن خیالیما گیرمیش رویالار کیمی دیر
اوزه رینده بولوت، چال باشیلا، (بینالی) بینالود داغلاری...
قونشو یورددان آتاسؤزلر
آشاغیدا گلن آتاسؤزلری، 2000 اینجی ایللرده خوراساندا یاشایان تورکلر دیلیندن، میئدانی فولکلور تدقیقاتا دایاناراق توپلانیب، ده ییشدیرمه دن، عینی اصیل آغیزیلا یازیلمیشدیر.
* خوراسان تورکجه سی
- آذربایجان تورکجه سی
* کوردی یول وِرمه اَوَهَ، وقتی یول وِرهَی اَوَهَ چارغ، پِتَوسینه (ساقبند) گَلیهَ.
- کوردی ائوه قویما، اونا اوز وئرسن، ائوینین احترامینی سیندیراجاغ، کوردی کنده قویمایین.
* بلارغی (نابلد) گلمَیَه قالیا (کنده)
- نابلد و یا ناتانیش آداما یئر ساتمایین، اونو کنده قویمایین.
* ساری سامان هچوقت کاداندا (تایادا) قالمی.
- هئچ قیز آتاسی نین ائوینده قالمیاجاق دیر.
* آت کیمی دی مینَنین، دون کیمی دی گیَنین.
- آت کیمین دیر، مینه نین، دون کیمین دیر، گییه نین
* پیشیه دُنبه یتیشمیهَ دِییر تَلخدی.
- پیشیکین آغزی اته چاتمایاندا دئیر آجی دیر.
* قوش هر نمنه چاغ (کوئک) اُولیَه گُوتی دار راغ اُلیَه.
- پوللو آداملار، آز خرج ائله یللر.
* تا عقیلی فیکر اُدسین دَلی سوودَن گَچیپدی.
- عاغیللی فیکر ائدینجه، ده لی سویو گئچر.
* بیزیم اَششگیمیز کیچیک لیکدن دُمبو (قویروغو) یوخدو.
- ساغیرین داشی آغیر اولار.
* سیچیب پوخونو یئی.
- چیلیس و پول خرج ائله مه ین اینسانلارا دئییلیر.
* قورددان دانیشمه قورد گلیه.
- پیس آدامنان دانیشاندا مواظیب اول.
* راست گپی (دانیشیق) چاغلادَن (اوشاخدان) اِشید.
- اوشاق دوز دانیشان اولار و گؤردوگونو دئیر.
* دَووکی شور ایستسین بوینونی اَیَری.
- ده یرلی شئی لری الده ائتمک اوچون، گرک زحمت چکیله.
* آشدان قالَن قوشون سو توتَر.
- نعمتین قدرینی بیلمک لازم دیر و فرصت آزدی، شانس بیر دفعه قاپینی چالار.
* بهاردن تابستانن خوش اُلَر، زیمیستان کی گَلَر، آداملری جینسی کم اُلَر.
- نعمت و پول اولاندا، چوخلی دوست تاپیلار، آمما یامان گونده دوست آز اولار، باغدا اریک واریدی، سلام علیک واریدی... باغدان اریک قورتاردی، سلام علیک قورتاردی.
* ییکی (ایکی) داشین آراسینَن ییمشاخ یون ایستر.
- چتین اقتصادی شرایط ده گرک عائله یه چؤره ک یا پول یئتیره سن، ائو آدامی نین پولسوزلوغا دوامی آز اولار، یومورتادان یون قیرخماق.
* اگر سن کورَن، من بینایَم (گؤزلویم)
- سن مندن هله آز بیلیرسن، واختوا قالیر هله.
* من سندن نیچه کؤینک چوخراغ ایرتمیشم (جیرمیشام)
- منیم تجروبم و بیلگیم سندن چوخدور.
* بو ساقَلی کی من دگیرمانده (دییرمان) آغارتمَمیشم.
- ساقالیمی دییرماندا آغارتمامیشام.
* چاخ (قویو) کس کین (بیر نفر اوچون) یارتما (قازما) اول اؤزین بعد رفیقین.
- چالیش گینان یاشاییشدا دوز اولاسان، ده رین قویو قازان اؤزو دوشر.
* کوینه چورک چاشت (ناهار) اولمز، کوینه دوشمن دوست اولمز.
- گرک هر چاغدا آییق اولاسان و هر کسه اینانمیاسان.
* بوژان (نیشابور شهری نین 14 کیلومتر دوغوسوندا اولان تورک کندی) گِدیرَن، چورک کُته ی (گوتور) یا جانینن گِچ.
- بوژان کندینده قوناغا آز حؤرمت ائده للر.
* کور کوره دییر عصام (چلیگیم) گُتویه.
- بیر سوویه ده ایکی آدام بیر بیرین اله سالاندا ایشله نیر، کور کورا دئییر جوبپره گؤزوه.
* ایلان پینَه (یارپیز)دن یامانی (پیسی، آجیغی) گلیر، آغولون (یواسی نین) دامینان گوَریر.
- دووشان چوبوغا راست گلن تک، ایکی ایختیلافلی کیمسه بیر بیرینه راست گلیر.
* تا زمانی کی واریدیک، بیر کس بیلمه دی بیز کیمک، نیچین بیردیک، اُله ی بیز اَولمیک بعد (سونرا) آنَسیله بیز کیمدیک و نه اتدیک.
- اینسان گرک دیریلیقینده بؤیوک لری نین قدرینی بیله، اؤلندن سونرا پئشمانلیقدا فایدا یوخدور.
* اَوده یوغوم (یوخوم) دی سوغَن (سوغان) ایدعام چینار سیندیریر.
- چوخ یالانان پوز وئرن اینسانلارا ایشله نیر.
* هَنیز (هله) ایشه مه میشی گئجه اوزاقدی.
- قاباخدان دئمک دوشمز، قوی گوره ک سونراسی نه اولور، جوجه نی پاییزدا ساناللار (سایاللار).
* هئچ واقت یئر کی بلند (اوجا) اولسن سو ایچمیی.
- غرورلو و اؤزونو توتان اینسان بؤیوک اولا بیلمز.
* بیر اَل سسی یوخدو.
- تک الدن سس چیخماز.
* دره گزدن قویون آلدوم، بالام اوزوم چون اویون آلدوم.
- بو اردوغش تورکلری نین آتاسؤزودور، عینی آذربایجان آغیزیلا.
* گتدیم صاباب ادیم، کاباب اولدیم.
- بو اردوغش تورکلری نین آتاسؤزلری دی، عینی آذربایجان آغیزیلا.
* خدا (آللاه) آنندی کی اَشگه (اِششک، اولاغ) شاخ (بوینوز) برمدی (وئرمدی) اگر بِرردی، ورردی سیغیرین (اینگین) قارنینی ایرتردی.
- تزه بیر پست یا مقامدا اؤزونو توتان آداملارا توش گلنده ایشله نیلیر.
* هرکسین ایچ (اوچ-3) دنه قویون لقی (آریخ) بار (وار) ایدعای خدایلیق ادیر.
- دونیا مالی اینسانین گؤزون توتاندا، اینسان آللاه لیق ایدعاسی ائدر.
* کَته لیق (بؤیوک اولماق) عقله دی نه یاشه.
- هر ایشده گرک مشورت اولسون، هر آغیزین بیر نیتی وار، آغیل باشدا اولار، یاشدا یوخ.
* دیوار سیچانی بار (وار)، سیچاندا قیلاقی بار.
- هر سؤزو گرک هر آدامین یانیندا دانیشمایاسان.
* ایتدن دوغ آدم اول.
- سنین عایلن پیس اولسادا، چالیش سن یاخچی اولاسان، ایتدن دوغول آدام اول.
* هرکس (هر کیمسه) باشارمی خرمن دوکسون قَررَه (قاری، قوجا) کیشی ایستر کَته (بؤیوک) اوکوز.
- هر ایشین یولی وار، ناشی آداملار توش گلنده ایشله نیلیر.
* پروری (رشد ائله میش آغاج، یوغونلامیش آغاج) چمبر (گیرده بیر نسنه، اود ییغماق اوچون تر آغاچ دان دوزه لینیر) اُلمز.
- اینسانین یاشی گئچدیکجه، باشاردیقلاری آزالیر.
* دُوار (داوار، قویون قوزو) بدعلف (خسته) پیشانَن (بولاغین اولینن) سو ایچر.
- یئرین بیلمه ین آدام لارا ایطلاق اولور، قوتور گئچی بولاغین ایلکیندن سو ایچر.
* قیچیی (قچ، آیاق) کَفشینه (آیاق قابی، باشماق) گِره اوزاد.
- باشارمادیغین و بیلمه دیگین ایشین دالینا گئتمه.
* نَنم عَمَم چین دیی، عَمَم خَلَم چین دیی.
- قیزیم سنه دئییرم، گلین سن ائشید.
* بیر عومور زیندان (حبس خانا/ دوستاق) دَه اول، بیر لحظه آدم به عقیل اُلمه.
- بیر عومور زیندان دا قال، بیر آن عاقیل سیز قالما.
* قازان قازانه دیَه ی اُزون قارادی.
- بو اردوغش تورکلری نین آتاسؤزودور، عینی آذربایجان آغیزیلا.
این نشانی پست الکترونیک دربرابر spambot ها و هرزنامه ها محافظت می شود. برای مشاهده آن شما نیازمند فعال بودن جاواسکریپت هستید
توپلایان: اسلام مصطفوی- خرداد 1395 هـ.ش.
