تاریخ بویو بیر چوخ دوشونور، فیلسوف، عاریف و دین بیلگینی تانری حاققیندا دوشونجه لر اورتایا قویموش، دینی یوروملاردا بولونموشلاردیر. حتتا بیر اینانجا منسوب اولانلار باشقا اینانج سیستئملرینه قارشی اولوملو ویا اولومسوز گؤروشلر بیلدیریب کیمی زامان ایسه هرهانسی بیر دینین قبولو ویا رددی یؤنونده فیکیرلر اورتمیشلردیر. بو آرادا بیلیم، دئنئی و بیلیمسل گؤزلملره دایاناراق تئولوژی و دینی سؤیلملری ائتکیله ین ویا مؤوجود دینی آنلاییشلاردا کؤکلو ده ییشیم لر یاپان بیلیم آداملاری و فلسفه چیلر ده آز اولمامیشدیر.

بو دوشونورلرین یاراتدیغی دینی-فلسفی سیستئمین تملینده بیلیمسل (اؤزللیکله فیزیک و ماتئماتیک) چالیشمالار یئر آلدیغیندان، سؤزقونوسو سیستئملر تئولوژی آلانیندا یوزایللر بویونجا ائتکیلی اولموش؛ مؤوجود سیستئمی سارسیب بام باشقا بیر سیستئم اینشاء ائده جک یئنی تئوریلر دوغونجایا قدر، ائگئمنلیکلرینی سوردورموشلردیر. سؤیله دیکلریمیزی آچیقلیغا قوووشدورماق اوچون اؤنجه قونویا ایلیشکین بیر نئچه بیلیمسل تئریمین تانیملاماسینی یاپیب سونرا ده یرلندیر مه میزی سوردوره جه ییک:

1. بؤیوک پاتلاما: 1920لرده اورتایا قویولان بو تئورییه گؤره، ائوره نین یارادیلیشی 13.7 میلیارد ایل اؤنجه چوخ آشیری دره جه ده سیجاق و سیخ (کومپکت) بیر نوقطه دن باشلامیشدیر. ائوره نین بیر باشلانقیجینین اولدوغونو ایددیعا ائدن بو تئوری، باشقا بیلیمسل چالیشمالار طرفیندن ده دستکلندییی اوچون بیلیم اینسانلاری و اؤزللیکله فیزیکچیلر طرفیندن گئنیش اؤلچوده قبول گؤرموشدور.

2. ائنتروپی: تئرمودینامیکین ایکینجی یاساسی اولاراق بیلینن ائنتروپی یاساسینین ان بسیط تانیمی، «ائوره نده کی هر شئی، اؤزونو ان دوشوک ائنئرژی و ان یوکسک دوزنسیزلیک دوزئیینه اولاشدیرماق ایستر» شکلینده ایفاده ائدیلمکده دیر. ائنتروپی یاساسینین ان اؤنملی اؤزللییی اونون تک یؤنلو و اولاسیلیقچی اولماسیدیر. ائوره ن سورکلی گئنیشله ییب دوزنسیزلییی آرتماقدا، سیجاقلیغی ایسه دوشمکده دیر. بو ترسینه دؤنمز پروسه، بللی قایدالارا دئییل، اولاسیقلارا اویقون اولاراق گئرچکلشر. بیر قابین ایچینده کی هیدروژئن قازینی بوش بیر اوتاغا بوراخارساق، زامان گئچدیکجه هیدروژئن مولکوللاری قابین ایچینه گئری دؤنمه یه جک بیچیمده ماکزیموم دوزنسیزلییه اولاشاراق بوتون اوتاغا داغیلاجاقلار. مولکوللارین حرکتینین یؤنونو بلیرله مک اولاناقسیزدیر، چونکو میلیونلارجا مولکولون عئینی زاماندا بیربیرینه چارپاراق هرهانسی بیر یؤنه حرکت ائتمه اولاناعی واردیر.

3. دئتئرمینیزم و ایندئتئرمینیزم: هر اولایین باشقا اولایلارین گرکلی و قاچینیلماز بیر سونوجو اولدوغونو؛ بنزر قوشوللاردا عئینی ندنلر عئینی سونوجلاری دوغوردوغونا گؤره، اولایلارین و ندنلرین اؤزل قوراللاری اولدوغونو ایره لی سورن فلسفی گؤروشه دئتئرمینیزم (بلیرلنیمچیلیک) سؤیله نیر. دئتئرمینیزم قارشیتی گؤروش، ایندئتئرمینیزم (بلیرلنمزچیلیک) دییه بیلینیر.

4. کلاسیک و مودئرن فیزیک: نیوتون فیزیکی دئتئرمینیست گؤروشه صاحیبدیر. یعنی عئینی قوشوللاردا گئرچکلشن اولایلار هرزامان عئینی سونوجلاری وئرر. اؤرنه یین، بللی سورعت و بللی بیر آچی ایله چارپیشان بللی آغیرلیقداکی ایکی توپ هرزامان، عئینی شکیلده بیربیریندن آیریلارلار. مودئرن فیزیکین ایسه ایکی اؤنملی تئوریسی وار: ماکرو (آتوم اوستو) دونیاداکی اینیشتین’ین گؤره لیلیک (نیسبییت) تئوریسی؛ میکرو (آتوم آلتی) دونیاداکی کوانتوم تئوریسی.

نیوتون فیزیکینده اوزای (فضا) و زامان موطلق و بیربیریندن باغیمسیز اولاراق قبول ائدیلمکده ایدی. اویسا اینیشتین 1905ده اؤزل گؤره لیلیک قورامینی و 1915ده گنل گؤره لیلیک قورامینی سوناراق، اوزای و زامانین موطلق و باغیمسیز اولمادیغینی و ایشیق سورعتینه یاخین حرکتلرده اونلو (E=mc2) فورمولو ایله، مادده و ائنئرژینین قارشیلیقلی دؤنوشدویونو ده گؤستردی. باشقا دئییشله اینیشتین، هم مادده و ائنئرژینی هم ده اوزای و زامانی بیرلشدیردی. اصلینده، نیوتون فیزیکینین تمللرینی سارساراق زامانین گؤره لی (نیسبی) اولدوغونو اورتایا قویان گؤره لیلیک قورامی دا، بیر دئتئرمینیست تئوریدیر. اویسا، آتوم آلتی دونیایا ائنن کوانتوم تئوریسی ایله ایندئتئرمینیست بیر ائوره نده یاشادیغیمیزی ایددیعا ائدن فیزیکچیلرله قارشیلاشماداییق. سؤزقونوسو فیزیکچیلردن، کیمیسی (اینیشتین و پلانک کیمی) بو ایندئتئرمینیزمین بیزیم بوگونکو بیلگیسیزلیییمیزدن قایناقلاندیغینی یعنی ائپیستئمولوژیک اولدوغونو؛ کیمیسی ایسه (هایزئنبئرگ و پوپئر کیمی) اونتولوژیک بیر ایندئتئرمینیزم ایله قارشی قارشییا اولدوغوموزو ساوونموشلاردیر. بو دورومدا کوانتوم تئوریسینه دایاناراق هرزامان اولایلاردا بللی بیر اوراندا اولاسیلیغین وارلیغینی گؤز اؤنونده بولوندوراراق، ایندئتئرمینیست بیر ائوره نده یاشادیغیمیزی سؤیله مک مومکوندور. مودئرن فیزیک بیزه، اوزای و زامانین موطلق و بیربیریندن باغیمسیز اولمادیغینی ایثبات ائدیب، ده ییشیک سورعتلرده و ده ییشیک چکیم آلانلاریندا زامانین و اوزایین گؤره لی (نیسبی) اولدوغونو، یالنیز ایشیق سورعتینین ثابیت اولدوغونو گؤسترمیشدیر. بونون ان تیپیک اؤرنه یی بو شکیلده آنلادیلماقدادیر: دوغولو (ایکیز) قارداشلاردان بیری دونیامیزدا اوبیری ایسه هرهانسی بیر گزه گنده یاشامیش اولسا، بؤیومه اورانلاری فرقلی اولاجاقدیر. یعنی دونیامیزداکی چوجوغا گئچن بئش ایل، قارداشینا ایکی ایل قدر گئچمیش اولابیلر. ایشیق سورعتینه یاخین حرکت ائدن بیرینین ایسه، زامان آلقیسی بیزیمله فرقلیدیر؛ بیزیم بویوتداکی اللی ایل اونون اوچون بیر نئچه گون اولوب، بیز اللی ایل یاشلاندیغیمیز حالدا، او هئچ یاشلانمامیش کیمی گؤرونه بیلر.

مودئرن بیلیم، اخلاق و سوسیولوژی:

کیمی زامان بیلیمسل تئوریلردن ویا دوغا قانونلاریندان، اخلاقی بیر سیستئم یاراتماق یا سوسیولوژیک بیر تئوری سونماق چوخ تهلیکه لی و فلاکتلی سئناریولارلا سونوجلانابیلر. «دوغادا هرزامان گوجلولر قازانار، گوجسوزلر یوخ اولمایا محکومدور» دییه سؤمورگه چی بیر گوجون باشقا اؤلکه یه سالدیریب یاغمالاماسینین بیر دایاناغی اولابیلر می؟ بو کولونیال اویقولامانین اخلاقلا یاخیندان اوزاقدان ایلگیسی اولابیلر می؟ گئچمیشده نیوتون فیزیکینین دئتئرمینیست یاپیسینی سوسیولوژی و تاریخه اویقولاماق ایسته ین فیلسوفلار، بؤیوک یانلیشلیقلارین اورتایا چیخماسینا ندن اولموشلار. مثلا کارل مارکس، «بیر توپلومون، فئودال دوزندن سونرا کاپیتالیست، داها سونرا سوسیالیست و سون اولاراق دا کومونیست بیر دوزنه گئچه جه ییندن» شوبهه ائتمه مکده ایدی. اویسا گونوموزده، نیوتون دئتئرمینیزمیندن یارارلاناراق، تاریخی و سوسیولوژیک تئوریلر چیخارمانین یانلیش اولدوغونا تانیقلیق ائتمکده ییک مارکسین بو اؤرنه یینده اولدوغو کیمی.

اؤته یاندان مودئرن فیزیکدن اؤیره ندیییمیز اوزای و زامانین گؤره لی اولدوغو، بوتون ده یرلرین، اخلاقین و دونیاداکی هر شئیین گؤره لی اولدوغو آنلامینا گلمز. اخلاق یاسالارینی گؤره لی اولاراق قبول ائدرسک، چوخ بؤیوک فلاکتلرله قارشیلاشابیلریک. اؤرنه یین هرهانسی بیر کولتورده باشقالارینین مالینی چالیب اوغورلامانین پیس اولمادیغینی، «اخلاق موطلق دئییل و گؤره لیدیر» گرکجه سی ایله؛ قبول ائتمک مومکون مو؟ یعنی گرک کلاسیک فیزیک، گرکسه مودئرن فیزیکدن یولا چیخیلاراق اولوشدورولان سوسیال و تاریخی گؤروشلرین سورونلو و چلیشکیلی اولدوغونو ایددیعا ائتدیییمیزده، بونا قارشی چیخاجاق جیددی بیر گؤروشله قارشیلاشماق ایمکانسیزدیر هرحالدا...

مودئرن بیلیم و دین فلسفه سی:

یونان و روما، مدنییتی و بیلیمی مئزوپوتامیادان آلسا دا، اونون یوکسلمه و بؤیومه سینده جیددی قاتقیلاری اولموشدور. سونراکی یوزایللرده موسلمانلار بو بیلیم و فلسفه نی عربجه یه ترجومه ائدرک (13-9)جو یوزایللرده دونیانین ان بؤیوک مدنییتینی قورموشلاردیر. اورتاچاغ قارانلیغی بیتینجه آوروپالیلار موسلمانلارین یاراتدیغی زنگین مدنییتی منیمسه ییب، بیلیمده، صنعتده، ادبییاتدا، سوسیولوژی و فلسفه ده بؤیوک آتیلیملار گئرچکلشدیردیلر. 19.جو یوزایللدن باشلایاراق بیز ده باتینین مودئرن بیلیم و تئکنولوژیسی ایله ایلگیلنمه یه، اورالاردا دوغوب گلیشن یئنی مدنییت مودئلینی آلمایا باشلادیق. آما آلدیقلاریمیز اوزرینه فلسفی دوشونجه گلیشدیرمه دیییمیز اوچون چاغداش اویقارلیق دوزئیینه چیخماغی دا باشارمادیق. ساده جه تقلید سوییه سینده قالدیق. اویسا مودئرن بیلیمین ایشیغیندا، عاغیل و منطیق گوجو ایله کولتور و مدنییتیمیزی یوکسلته رک معنوی دونیامیزی گئنیشله دیب اوجالتماق، چاغیمیزین ان بؤیوک گرکسینیملریندندیر.

گؤره لیلیک تئوریسی ائوره نین بیر باشلانقیجی اولدوغونو، ائنتروپی یاساسی ایسه ائوره نین بیر گون سونا اره جه یی گئرچه یینی بیلیمسل اولاراق بیزه آچیقلاماقدادیر. بو دا تک تانریجی دینلرین و اؤزللیکله ایسلامین حاقلیلیغینی گؤسترمکده دیر. چونکو بیزیم دینی آنلاییشیمیزا گؤره ائورن، تانری طرفیندن یارادیلمیش و بیرگون ده عؤمرو بیته جکدیر. بو باغلامدا آتئییستلرین، «تانری ائوره نی یاراتمادان اؤنجه نه ایله مشغول ایمیش؟ ندن اینسانی یاراتماق اوچون 13 میلیارد ایل بکله میش؟» کیمی ساچما سورولارینا، بیلیمسل آچیدان دا یانیت وئررک دینی-اخلاقی سیستئمیمیزی گوجلندیریب، یاراتماق ایسته دیییمیز یئنی و مودئرن مدنییتیمیزی ساغلام فلسفی-دوشونسل دایاناقلارلا تمللندیرمه میز مومکوندور:

اینیشتین فیزیکینه دؤنرسک؛ اوزای و زامان باغیمسیز اولمادیغیندان، اوزاییین اولمادیغی یئرده زامان دا یوخدور. یعنی ائوره نین یارادیلیشی، زامانین دا یارادیلیش نوقطه سیدیر و ائوره نین یارادیلیشیندان اؤنجه بیزیم قاورادیغیمیز زامان وار اولمامیشدیر. اؤته یاندان زامانین گؤره لی اولدوغونو گؤز اؤنونده بولوندورارساق، بیزیم آلقیلادیغیمیز 13 میلیارد ایل، تانری قاتیندا 6 گون قدر قیسا بیر زامانا دنگ گله بیلر. بو دا آتئیستلرین ساچما ایددیعالارینین چورومه سی آنلامینا گلمکده دیر. بؤیله سینه بیلیمسل و فلسفی چالیشمالاردان چیخاراجاغیمیز چوخ اؤنملی سونوجلار وار:

1. مودئرن بیلیم، تک تانریجی (تئیست) دینلرین گؤروشلرینی دستکله ییب، آتئست-ماتئریالیست تئوریلری چؤکرتمکده دیر.

2. مودئرن بیلیم ایشیغیندا عاغلین گوجلنمه سی، اینانجیمیزی دا گوجلندیره بیلر. او اوزدن عاغیل، ایمانین رقیبی دئییلدیر.

3. مودئرن بیلیم وئریلرینه دایالی، عاغیلچی و راسیونال بیر دین آنلاییشی و اینانج سیستئمی اینشاء ائتمک مومکوندور.

4. اینانجیمیز ایچینده اینسان عاغلینی آشان قونولارین اولدوغو غایت دوغالدیر. آما اؤنملی اولان بو قونولارین مودئرن بیلیمه و منطیقه آیقیری اولماماسیدیر. بو گؤروشه قارشی چیخانلارین داها توتارلی و عاغلا داها یاتقین بیر مودئل و سیستئم اورتایا قویمالاری گرکیر. بونو دا یاپابیله جکلرینه اینانماق مومکون دئییل.

5. بیلیم، ائوره نین نئجه چالیشدیغینین و مئکانیک سورجلرین منطیقی آچیقلاماسینی بیزه آنلاتماقدادیر. اویسا دین، ائورن حاققیندا تانریسال/ایلاهی آچیقلامالاردان عیبارت اینانج سیستئمیدیر. عاغلا وورقو یاپمانی و اینانجیمیزی دوشونجه و بیلینجله دستکله مه نی؛ عاغلی دینین اوزرینه چیخارماقلا قاریشدیرماماق گرکیر. چونکو اؤنجه ده سؤیله دیییمیز کیمی عاغلین و دینین گوجلنمه سی آراسیندا بیر چلیشکی بولونماماقدادیر.

تانری حیکمتی و ائورنده کی گئرچکلییین بیر اولدوغونو و بونلارین آراسیندا گیزملی بیر اویومون وار اولدوغونو دوشونرسک؛ بیلیم، فلسفه و دینین ده آیری آیری گئرچکلیکلرینین اولابیلمه اولاناغینین بولونمادیغینی راحاتلیقلا سؤیله یه بیلریک. او زامان عاغیل و دوشونجه ایله دینه یاناشما و راسیونال بیر دین آنلاییشینا صاحیب اولمانین نه قدر گرکلی و توپلومسال باخیمدان نه دنلی یارارلی اولدوغونو آنلاماق چوخ دا زور اولماسا گرک. نه ده اولسا قوتسال کیتابیمیز قورآن’ین یاخلاشیق 700 آیه سینده اوخومامیزا، دوشونمه میزه و ائوره نده کی نیشانه لردن سونوجلار چیخارمامیزا امر ائدیلمیشدیر. قورآن دا بیزه آنلایاراق اوخویوب و اویقولامامیز اوچون گؤندریلمیشدیر.