قوشاچای میللی حؤکومت دؤنمینده (بیرینجی بؤلوم) ــ صابر جهانی
داریخمایین اعدامیلریمیز، شهر میدانلاریندا یئنیدن آسیلاجاقسینیز، بو دفعه ایسه هیکللرینیز.
( بو یازی شهریمیزین آزادلیق اعدامیلرینه، قوربانعلی صبحی، خانعلی مطیعی، میرکاظم اعلمی و غلامحسین ناصری حضرتلرینین اولولوغونا سونولور.)
صابر جهانی
اؤزت
۲۱ آذر نهضتیندن ۶۸ ایل کئچسه ده، بو نهضتین یاراتدیغی سیاسی- اجتماعی سؤیلم آذربایجان میللی آزادلیق حرکاتینین ایچینده دانیلماز ائتکی بوراخیبدیر. بو نهضت او دؤنمین اجتماعی اولایلارینین نتیجهسینده، آذربایجان میللتینین ایستهیی و ایرادهسی ایله یاراندی. ایران حاکمییتی اساسا ۲۱ آذر حرکاتینی بیر نهضت اولاراق قبول ائتمهییب آذربایجانین بو بیر ایلینی و اؤزللیکله اونون رهبری میر جعفر پیشهورینی شوروییه باغلاماغا چالیشیر.
۲۱ آذر سؤیلمی ایراندا سانترالیستی دوشونن آخیم ـ لار طرفیندن ده، چوخ جهتلردن و جوخ ندهنلر اوچون بایکوت اولونور. آذربایجان میللی حرکتی، بیر طرفدن ۲۱ آذر نهضتینی سیاسی – اجتماعی آخیم اولاراق و باشقا طرفدن ایسه محمدرضا شاه رژیمینین جنایتلرینی کوتلوی سوی قیریم کیمی بوتون دونیایا سرگیلهییب تانیتدیرماغا چالیشمالیدیر. بیر حالدا کی محمدرضا شاه ارتشینین هوجوموندان ۶۷ ایل کئچیر، میللی حؤکومت شهیدلریندن یالنیز ۲۶۴ رسمی آد ثبت اولونوبدور. بو ساحه ده جیددی آددیملار آتیلمالیدیر. بو یازیدا، میللی حؤکومت دؤنمینده قوشاچای شهرینین اولایلاری و توپلومسال دورومو آچیقلاناجاقدیر.
اؤن سؤز
۱۳۲۱- جی ایلده سلطانزادهی تبریزی بیر مقالهده آذربایجانی، ایرانین مستملکهسی آدلاندیریب اعتراض ائدیر کی کئچمیش ۲۰ ایلده بو بؤلگهنین بوتون شهرلری استعمار حالینا دوشموش. قوشاچای شهریده بو قایدادان مستثنا دئییلدی بو شهرین گؤرونتوسونو آج، یوخسول رعیتلرله رحمسیز خانلار تشکیل ائدیردی. ۱۳۱۶- جی ایلده قورولموش قند کارخاناسی فعلهلرین باشقا شهرلردن بو شهره آخماسینا و اعتراض دوشونجهسینین یارانماسینا سبب اولموشدو. فعلهلر تئزلیکله بو حاقسیزلیغا قارشی چیخماق اومودو ایله فیرقهیه قاتیلیرلار.
تهراندا نشر اولونان ” وطن یولو” قزئتهسینده شوروی مطبوعات نومایندهلیگیندن، قوشاچایین دورومو اوچون بئله معلومات واردی: “یئرلی حربی ایدارهلر، آذربایجان دموکرات فداییلر علیهینه ترورچولوق ائتمک و باشقا تدبیرلر گؤرمک اوچون سیلاحلی قولدور دستهلری یاراتماغا باشلامیشلار. میانداب ماحالینین ارتجاعچی خانلاریندان کاظمی و صولتی، بو جور قولدور دستهلرین تشکیلینده اشتراک ائدیر و همین دستهلره جلب اولونان هر آداما سیلاح و ۴۰۰۰ ریال پول وئریلیر. کاظمی و صولتی طرفیندن تشکیل ائدیلن قولدور دستهلرینده ۲۰۰- دن آرتیق سیلاحلی آتلی واردیر”
تحریفلره و بایکوتلارا باخمایاراق، آذربایجان میللی حؤکومتی- دموکرات فیرقه سینین رهبرلیگی ایله- آذربایجانین هر یئرینده ائلهجه ده قوشاچایدا گؤردویو ایشلر نتیجهسینده، بؤیوک اونور ایله آنیلیر. قوشاچای شهرینده میللی حؤکومت ایشلرینی بئله سیرالاماق اولار:
- یئنی مکتبلرین تیکیلمهسی:
قند کارخاناسینین یانیندا اورتا تحصیلات اوچون و قوشاچای کندلرینده او جوملهدن شاهتپه کندینده بیرینجی صینیفلار اوچون یئنی مدرسهلر تیکیلدی.
- تورکجه کیلاسلارین آچیلماسی:
آذربایجانین بوتون شهرلری کیمی قوشاچایدا دا آچیلان مکتبلرین ائیتیم دیلی آذربایجان تورکجهسی اولموش. میللی حؤکومت طرفیندن حاضیرلانمیش” آنا دیلی” آدلی کیتابلار اوشاقلارا وئریلدی.” قوشاچایین تاریخ ایله جوغرافیاسینا بیر باخیش” کیتابینی یازان “جمشید محبوبی” بو کیتابدا قوشاچای مکتبلرینده آذربایجانین باشقا شهرلری کیمی صف باشیندا دوعا متنینین آنا دیلینده اولماسینی وورغولاییر.
ای بیزى یوخدان یارادان تانریمیز سن بیزه لوطف ائله عینایت ائله
بیزلرى دوزگون یولا، دوز ایشلره قدرت ذاتینله هدایت ائله
وئر بیزه توفیق کی، تحصیل ائدک علم و ادبله بیزه زینت ائله
خدمت ائدک بیز آنا یوردونا سن ده اونو حفظ و حمایت ائله
پاک فیکیر، آیدین اورک، ساغ بدن بیزلره شانینله کرامت ائله
بو کیتابدا، آذربایجان تورکجهسینی، ایدارهلرین رسمی دیلی اولاراق، ایشلهدیلدیگینی گؤستهرن بیر سیرا بلگهلر وار. اؤرنک اوچون او زاماندا یازیلان بیر شیکایتنامهسی الده وار. بو شیکایتنامهده اسماعیل کیانی آدیندا بیر شخص اؤز مستاجیریندن دارایی ایدارهسینه شیکایت ائدیب یازیر:
۱۱/۵/۲۵
” میاندوآبین محترم مالیه ادارهسینین رییسی
احتراما عرض اولونور- آقای وهرام ارمنی میخانهچی که بو جانبین خیاباندا مغازهسی مدتدور اجاره ایدوب و اجاره وقتی قورتاریب و ضمنا چون تمام ارمنلر مسافرت ایدلر بونه گوره مغازهمی آیری بیر شخصه اجاره ورمیشم [] [] یوخاریدا یازیلان شخص منیم دکانیمی اشغال ایدوب علاوه بر اینکه مدتدور وجه اجارهمی تسویه اتمیوب و ضمنا همان دکانین قباقچی اجارهداری کی احمد آغا سلمانی مرحوم اولوب اونون دا قالان اجارهنی عهدهدار اولوب بونا بناء او محترم مالیه ادارهسینه متوسل اولورام امر بویوراسوز منیم اجاره حسابمی یوخاردا قید اولان [] ایدوک و تسویه ایدسونلر و اجاره ورلن مغازهمی اوزیمه محول ایدسونلار. ” اسماعیل کیان
- خالق اوردوسونون تشکیلی:
قوشاچای پادقانینین تسلیم اولماسیندان اؤنجه، بو پادقاندا افسرلرین چوخو میثال اوچون عبدالحسین بهمنزاده فیرقه اویهلیگینی قبول ائدیب پادقاندان قاچمیشدیلار. میللی حؤکومت قورولدوقدا قوشاچای پادقانینی گوجلندیرمک میللی حؤکومتین بیرینجی ایشلریندن اولموشدور. غلام حسین ناصری مییانا شهریندن ماراغا و قوشاچای پادقانینا گلیب دموکرات فیرقه فداییلرینه حربی ائیتیملر وئریر. ربیع کبیرینین ده بو پادقانین گوجلنمهسینده بؤیوک نقشی اولوبدور. بو بؤلگهنین حساسلیغی اوچون سایینقالانین هولاسو کندینده ده بؤیوک بیر پادقان قورولوبدور.
شیفاهی سندلره دایاناراق، او زامان شهر رژهلری کئچمیشه باخاراق دوزهنلی فورمدا اجرا اولونوردو. قوربان کوهی قوشاچای خالق اوردوسونون گروهبانی و شهرده رژه مراسیمینین باشچیسی ایدی.
- ایشلرین دوزنلی فورمدا یؤنهدیلمهسی:
۱۲۹۰- جی گونش ایلینده بیرینجی رسمی ایداره قوشاچایدا “خالصجات” آدی ایله ایشه باشلادی. بو ایللرده “خدیوی” آدیندا بیریسی بو ایدارهنین باشچیسی ساییلیردی. سونرالار خالصجات ایدارهسی ” خانلیق باغى” یا “خالصه باغى” آدلی بیر یئره کؤچورولدو. شهرین بو گون خالصه خیاوانینین آدی او گونلردن قالان آددیر.
۱۳۲۰- جی ایلدن ” هاشمی” آدلی بیریسی خالصه ایدارهسینین باشچیسی اولور. او ایدارهنین بوتون تشکیلاتلارین باغلاییب ایشلری کندلرین اربابلارینا تاپشیریر. هاشمی و بیر سیرا باشقا کند اربابلارینین ظولملری نتیجهسینده میللت بو ایدارهیه قارشی اولموشدور. سونوندا ۱۳۲۴- جی ایلده فیرقهنین ایشه گلمهسیله بیرلیکده بو ایداره قاپاتیلدی. میللی حؤکومتین بیر ایل زامانیندا، قوشاچای شهرینده تام دوغرو بیر شکیلده ارضی اصلاحات یئرینه یئتیریلدی.
باشقا ایجرایی ایشلردن، شهرده کئچمیش پهلوی خیاوانیندا بلدیه طرفیندن بؤیوک بیر حامامین دوزهلتمهسی، یئنی یوللارین چکیلمهسی، کؤهنه یوللارین تعمیر ائدیلمهسینی آد آپارماق اولار. قوشاچای کؤرپولری ایسه میللی حؤکومت دؤنمینده یئنیلشدیریلیر.
- شهرین اجتماعی گوونلییینین یوکسلمهسی:
اجتماعی دهییشمهلر زامانیندا بیر سیرا گوونسیزلیکلرین اوز وئرمهیی قاچینیلمازدیر. میللی حؤکومت قورولماسیندان اؤنجه قوشاچایدا تکجه آذرین ۱۹- دا سلیم خان آدلی، فیرقه موخالیفی ترور اولونور. فیرقه موخالیفلری اؤزهللیکله جمشیدخان اسفندیاری( قوشاچایین بؤیوک خانلاریندان و فیرقهنین موخالیفی) بو ایشی هر یئرده بیر جنایت کیمی یاد ائدیردیلر. آنجاق سرگرد مستشاری مرکزه یازدیغی مکتوبلاریندا، بو ترورون عامیللرینی کوردلر و اونلارین باشیندا “محمد حسین سیف قاضى” و “مجیدخان میرمکرى” اولدوغونو آچیقلامیشدیر.
میللی حؤکومت زامانیندا خایین اربابلارین شهردن قاچماسی، اونلارا منسوب اولان قولدور دستهلرین ده گئتمهسینه ندن اولدو. بیر ایل میللی حؤکومت زامانینی خاطیرلایانلار، او دؤرهده شهرین گوونلی اولماسیندان سؤز آچیرلار.
قوشاچایین پادقانی
۱۳۲۴- جو ایلینده آذربایجانین ۴ دنه بؤیوک پادقانی وار ایدی. تبریز پادقانی سرتیپ درخشانی ، اورمو پادقانی سرهنگ زنگنه، اردبیل پادقانی سرهنگ احمد زریو و قوشاچای پادقانی سرگرد مستشارینین باشچیلیغی ایله ایداره اولونوردولار. قوشاچای پادقانیندا ۱۸ افسر و ۴۱۱ عسگر وار ایدی. سرگرد مستشاری دئدیکلرینه دایاناراق بو تعدادین چوخو دا فیرقه اویهلیگینی قبول ائتمیشدیلر.
سرگرد مستشاری تهرانا گئتدیکده قوشاچای پادقانی دورومونو بئله آچیقلادی:
” قوشاچای شهرینین ۱۴۰۰۰ جمعیتی واردی. بو جمعیتین چوخو دا آذربایجان دموکرات فیرقه اویهلیگینی قبول ائدهرک فداییلرله بیرلیکده پادقانا قارشی دؤیوشوردولر. قوشاچای پادقانی ۱۸۰ نفر مودافیعهچی واسیطهسی ایله یاخلاشیق ۸ آی بویونجا، ۳۰۰۰ نفرلیک بیر موخالیف قوروپون اؤنونده موقاویمت ائدیردی. آنجاق بونلارا رغمن مرکزدن هئچ بیر یاردیم گلمیردی. پادقانین بوتون ایلیشگی آراجلاری سون بیر آیدا ایشلهمیردی. بیر قیسا زامان مرکزله ایلگی قورولدو سونرا بو ایلگی ده کسیلدی. آبان آیینین ۱۴- دن، عدلالدولهی کبیری و باشقالاری فداییلر آراسیندا توفنگ پایلاماغا باشلاییب آذر آیینین ۱۹-ا قدر بو ایشه شیددتله داوام ائتدیلر. او گونه قدر ۲۵۰۰ توفنگ، ۷۲ مسلسل فیرقه اویهلرینین الینده وار ایدی.
آذرین ۲۴- ده بیر هئیت دموکراتلاردان (میرزا حسین عرفانى- دکتر بابازاده- خانعلى مطیعى) پادقانا گلیب، تبریز پادقانینین تسلیم اولدوغونو آچیقلایاراق، پادقانا توفنگلرین یئره قویماسین تکلیف ائتدیلر. پادقانین تسلیم اولدوغونا ۸ ساعات وقت وئردیلر. او گئجه بیرینجی سوتوان عبدالحسین بهمنزاده اؤز عسگرلریله بیرلیکده پادقاندان چیخیب فداییلره قاتیلدی. فیرقه هئیتی گئتدیگیندن سونرا بوتون افسرلرین نظری ایله پادقان آذر آیینین ۲۵- ده ۳۲ گون موقاویمتدن سونرا تسلیم اولدو. “
دیرنمهدن تسلیم اولان آذربایجان پادقانلارینین باشچیلاری اؤز خاطیرهلرینده یا ائتدیکلری موصاحیبهلرده آذربایجان میللی حؤکومت قارشیسینا دانیشسالار دا، اونون بیر میللی و توپلومسال نهضت اولدوغونو و خالق ایچینده گوجلو پایگاها صاحیب اولماغینی دانمامیشلار. قوشاچای پادقانینین فرماندهی سرگرد مستشاری ده، کیهان روزنامهسی ایله موصاحیبهده بو پادقانین دیرنمهدن تسلیم اولدوغو ندهنینی بئله آچیقلاییر: ” بو شهرده بیر نهضت وار و گؤردویونوز کیمی قوشاچایا گلن بوتون قووهلر آذربایجان خالقیدیرلار. بونودا آرتیرمالییام بیزیم پادقاندا ۱۵۰ نفر سربازلاردان بو نهضته قاریشیب فیرقه اویهلیگینی قبول ائدیبلر.”
دی آیینین ۸- ده ” خواندنىها” مجلهسینین ۱۷۱- جی نومرهسینده “میرزا حسنخان عرفانى”دن، قوشاچای پادقانینین دیرنمهدن تسلیم اولدوغو اوچون، چالیشمالاریندان یاد اولموشدور. میرزا حسن عرفانى رحمتلیک درویش محمدعلى عرفانىنین اوغلو ۱۳۲۳- جی ایلدن ۱۳۴۳ ایله دک قوشاچای خانقاهلارینین درویشی ایدی. میرزا حسنخان عرفانىنین، پادقانا گؤندهریلن دموکرات فیرقه هئیتینین ایچینده اولماسی، میللی حؤکومتین نهقدر کؤتله آراسیندا گوجلو اولماسینا ندن ساییلا بیلر.
” نبرد” روزنامهسی ده قوشاچایین ۲۵ آذرده اولدوغو دورومونو یانسیتمیشدیر. بو روزنامهنین موخبیری اؤز راپوروندا پادقانین دیرنمهدن تسلیم اولدوغونا توخوناراق یازیر کی پادقانین عسگرلری سالیم و دؤیوشسوز اؤز شهرلرینه قاییدیرلار.