دوقتور زهتابی نین میللی حکومت حاقدا سؤیلهشیسی- امین فضلی
پیشهوری به هیچ وجه ایران-ین تجزیهسی نین طرفداری دئییلدی
1324 ایلینده آذربایجان دموکرات فیرقهسی واسیطهسی ایله قورولان آذربایجان خودمختار حکومتی، تکجه آذربایجان دئییل بلکه ایران-ین دا معاصیر تاریخینده چوخ اؤنملی یئری وار دیر. تاسوفله بو اؤنملی اولای، دارباخیشلی اینسانلار الی ایله ایللر بویو بایکوتا معروض قالمیش و تاریخدن سیلینمگه چالیشیلمیش دیر. دولاییسی ایله بو واقعهدن 68 ایل سونرا بئله گیزلی و ایبهاملی قالان نقطهلر و مسئلهلر وار. آذربایجان میللی حکومتی، اونودان اؤنجه و اوندان سونراکی قارانلیقدا قالمیش نقطهلره ایشیق توتماق چتین اولور. او ایللرده یاشایانلار و اولایلاری یاخیندان گؤرنلرین خاطیرهلرینه باش وورماق بیر ایللیک میللی حکومتین گرچکلرینی آنلاماق آچیسیندان چوخ اؤنملی دیر. آشاغیدا گلن یازی، آذربایجان حکومتی نین گنجلر تشکیلاتیندا چالیشان و او گونلرده بیر چوخ اولایا شاهید اولان دوقتور زهتابی ایله میللی حکومت قونوسوندا اولان سؤیلهشی نین بیر قیسمی دیر. سؤیلهشی نین دقیق زامانی و یا یئری حاقدا بیلگی الده دئییل. بو دانیشیغین کاغاذ اوستونه یئندیرمهسینده دانیشیقلار و سؤزلر بیر امانت اولاراق قوروماغا و دانیشیلانلار ان آز دگیشیکلیکله یاییلماغا چالیشیلیب دیر. دوقتور زهتابی نین بو سؤیلهشیده دئدیکلری فیرقه و حکومتین ایچیندن خبری اولان بیریسی نین آغزیندان اولدوغو اوچون چوخ اؤنم داشییر.
*1324-جی ایلده آذربایجان دموکرات فیرقهسی نئجه یاراندی؟ کیملر اونو یاراتدی و بو فیرقه نه ایشلر گؤردو؟
بو البته اولدوقجا درین، اولدوقجا دیققته لاییق بیر اجتماعی مسئله دیر. آذربدوزدور تاریخی مسئله دیر آمما هر حالدا بونون بارهسینده بیر چوخلو فیکیرلر دئییبلر، مختلف فیکیرلر سؤیلویوبلر. بو چوخ قدیم حادیثهلر کیمی دئییل کی اونون بارهسینده سند و مدرک اولمایا یا آز اولا. بلکه بو ائله حادیثه دیر کی چوخ یاخین زامانلاردا اولوب و او زامانلاردان روزنامهلر، مجلهلر، رحمتلیک پیشهوری نین جیلیدلرجه اثرلری، 21 آذر، 12 شهریور، قیزیل صحیفهلر، اونون خاطیرهلری و 400-500 صفحهلیک مقاله لری قالیر. بوتون بونلارین وجودی ایله فیرقه نین ماهیتی بارهسینده ایندی بورادا دانیشماق او قدر اهمیته مالیک دئییل چونکو هئچ کیم اونو تعریف ائلییه بیلمز. و بو سوال کی فرقه نه زامان یاراندی؟ فیرقه 1324-جی ایل یاراندی. اونو یارادان اساسن رحمتلیک پیشهوری ایله حاج میرزا علی شبستری ایدی. پیشهوری نین سابقهسی حققینده دئیهبیلهرم کی او خالخال-ین زئوه کندیندن اولوب و کیچیکلیکده آتاسی ایله بیرلیکده باکی-ا گئدیبلر و اورادا تحصیل آلیب و سونرا معللیم اولوب مکتبلرده و سونرا کمنیسیت حزبی نین عضوو اولوب، فعال اولوب و نهایت 1917-18 جی ایللرده ایران-دا مخصوصن جنگل حادثهسینده شیرکت ائلییب و اورادا تشکیل تاپاجاق بیر حکومتده داخلی ناظیر کیمی یا وزیر امور داخله کیمی شیرکت ائلهمیشدی. ولی بو حکومت باش توتمادی و او سونرا باکی-ا قاییتدی. باکی-دا اول معللیملیک ایله مشغول اولدو و سونرا 1920-جی ایلده بولشیلیکلر گلیب محمدامین رسولزاده نین یاراتدیغی میللی حکومتی آرادان آپاراندان سونرا و آذربایجان کمونیست حزبی نین مرکزینی یاراداندان سونرا بو مرکزی کمیته نین ارگانی اولان کمونیست روزنامهسینی یارادیب و 2 ایل حدودوندا اونو رهبرلیک ائلییب دیر. 23-جی ایلده بو قزئتین رهبرلیگینی بیراخیب ایران-ا گئدیب و ایران-دا کمونیستی فعالیتلر، فهله حرکاتی، کارگرلر حرکاتیندا اوللر تهران-دا و سونرالار اصفهان-دا جیددی فعالیتلر ائلییب دیر. اصفهان-داکی فعالیت زمانیندا اونو توتوب و زیندانی ائلییبلر و قصر قاجار-دا تقریبن 10 ایله قدر زیندانی اولوب و نهایت زیندانی نین سونونا 1-2 ایل قالان تبعید ائلییبلر. چونکو زینداندا ساخلاندیغی ایللرده اونون علیهینه بیر مدرک و دلیل تاپابیلمهییبلر کی محکوم ائلهسینلر. پیشهوری بیرنئچه ایل زیندادا ایدی کی 53 نفر ارانی ایله بیرلیکده زیندانی اولورلار و زینداندا پیشهوری بونلارللا تانیش ایدیلر و یاخین ایدیلر. 53 نفرین بعضی جوانلاری او زامانا قدر کمونیست ایدیلر آمما زینداندا پیشهوری نین تاثیری آلتیندا پیشهوری نین یاخین دوستو اولدولار و عؤمورلری نین آخیرینا قدر پیشهوری ایله میللی مسئلهده همکارلیق ائلهدیلر؛ او جوملهدن مرحوم تقی شاهد ایدی کی تقریبن بیر نئچه آی بوندان قاباق باکی-دا وفات ائلهدی. و حتی ارانی اؤزونو قاباقجا برلین-ده یازدیغی مقالهلرینده گؤرونور کی نه تکجه کمونیست ایدی بلکه میللی مسئلهده فارس شوونیسمی نین بتر طرفدارلاریندان بیریسی ایمیش. او مقالهلرده کی ایرج افشار منتشر ائلییبدی آرتیق گؤرونور؛ آمما زینداندا پیشهوری نین ارانی-ه اولان تاثیری نتیجهسینده اونون بو فیکیرلری یعنی ضدتورک یا ضدمیللی فیکیرلری چوخ دگیشمیشدی. پیشهوری 1320-جی ایلده زینداندان و تبعیددن قاییداندان آز مودت سونرا "آژیر" روزنامهسینی منتشر ائلهمگه باشلاییر. اولجه زیندان خاطیرهلرینی منتشر ائلییر، آژیر روزنامهسینی هفتهده 3 دفعه منتشر ائلییر و بو روزنامه او زامانلار بوتون ایران-دا خصوصی ایله آذربایجان-دا گئنیش یاییلان روزنامهلردن بیریسی اولور. البته بونو فارسجا یازیردی. 1324-جی ایلده پیشهوری مجلیسین 14-جو دورونده تبریز-دن کاندیدا ایدی. و اورادان سئچیلمیشدی. نمایندهلرین بیرینجیلریندن بیریسی ایدی. سئچیلیب تهران-ا گئدندن سونرا مجلیس اونون نمایندهلیگینی رد ائلهدی. رد اولونماق پیشهوری-ه پیس تاثیر ائلهدی. البته پیشهوری-نی تانییردیلار کی بو کیم دیر. پیشهوری اوندان سونرا آژیر روزنامهسی نین منتشر ائلهمگینی تهران-دا بیراخیب تبریز-ه گلدی. چوخ یاخشی یادیمدا دیر کی شهریور آیی نین 12-سینده تبریز-ده تربیت خیاوانی ایله پهلوی خیاوانی نین دؤنگه سینده ایکینجی مرتبهده بیر اوتاق توتموشدولار؛ 3 گوشه بالاجانا بیر اوتاق. اورادا آذربایجان روزنامهسینی منتشر ائلهمگه باشلادیلار. آذربایجان آنا دیلینده ایدی. بو روزنامه نین مرکزی اورا ایدی. اورادا فیرقهی دموکرات آذربایجان-ین تشکیلینی اعلام ائلهدیلر. بو فیرقه اساس اعتباری ایله حاجی میرزا علی شبستری و پیشهوری-نین وحدتی نتیجهسینده یاراندی. روسلار1320-جی ایلده ایران-ا گلندن بیر هفته سونرا حاجی میرزا علی شبستری تبریز-ده آذربایجان دیلینده آذربایجان روزنامهسینی منتشر ائلهمگه باشلامیشدی. او 48 شماره منتشر اولموشدو و سونرا تهران حکومتی گلیب اونو باغلامیشدی. او دور کی پیشهوری ایله شبستری نین علاقهسی، رابطهسی مللی نقطه نظریندن درین ایدی. بونلارین وحدتی نین ایله فیرقه بو شکیلده تشکیل تاپیبدی. البته آنادیلینده کی روزنامه تمامن میللی مسئلهلری منتشر ائلییردی و یازیردی. خالق دا، هامی دا باشا دوشوردو اونو. آذربایجان-ین ان یاخشی روشن فیکیرلری، آذربایجان حاقدا دوشوننلر، میللی شعورا مالیک اولانلار چوخ سرعت ایله پیشهوری نین دورهسینه، فیرقه نین دورهسینه توپلاندیلار. اساسن بوندان قاباق دا آژیر روزنامهسی واسطهسی ایله اونلار پیشهوری نین میللی فیکیرلری ایله کاملن تانیش ایدیلار. بو آذربایجان روزنامهسی انتشاری نتیجهسینده فیرقهنین بیر ایللیک حاکمیتی نین بیرینجی یاریسیندا یقین بیلیرم کی آذربایجان-ین اصلی آذربایجانچیلاری نین اکثری فیرقهیه توپلانمیشدی. سونرا ایکینجی یاریسیندان باشلایاراق بونلار داغیلدی. فیرقه بئلهلیکله تشکیل تاپدی. سونرا شهریور آیی نین 16-سیندا ملکان (ملک کندی) شهرینده حزب توده ایران-ین ولایتی کنفرانسی تشکیل تاپدی حتی احسان طبری ده مرکزی کمیته نین دستورو ایله گلمیشدی و او کنفرانسدا شیرکت ائلهمیشدی. بو کنفرانس آذربایجان-دا اولان حزب توده نین بوتون تشکیلاتلاری نین فیرقهیه ملحق اولماسی قراراینا گلدی. نظریمجه فیرقه نین ان اؤنملی مغلوبیت سببلریندن بیریسی بو ایدی. البته چوخ سونرالار نتیجه وئردی. هر حالدا من ده حزب توده نین بیر عضوو کیمی بو شکلده فیرقهیه ملحق اولدوم. مهر آیی نین تقریبن 17-18 لرینده ایدی، گومان ائلییرم مهر آییندا ایدی یا آبان-ین اوللرینده ایدی کی فیرقه خلق ییغینجاغینی تشکیل ائلهدی. اگر سیز 12 شهریورکیتابینا باخساز خلق ییغینجاغی حاقدا یاخشی معلوماتلار وئریر. فیرقه نین مقصدی خلق ییغینجاغینی تشکیل ائلهمکدن دوشونوردو کی فیرقه تشکیل تاپیب و ایندی معین شراییط وار هله ارتجاع و شوونیسم او قدر محکملهنمهییب نئیلییک؟! بونون اوچون دئدیگیم کیمی آذربایجان-ین هر یئریندن نمایندهلر گلدی. 724 حدودوندا نفر ایدی. بوتون یئرلردن، بوتون بؤلوکلردن، بخشلردن، ایالتلردن، شهرلردن، ولایتلردن هامیسیندان، زنجان دا اونون ایچینده نماینده سئچیلیب گلمیشدیلر تبریز-ه. شیر و خورشید سالونوندا بیر نئچه گون بو کنفرانس تشکیل تاپدی. بورادا مسئلهنی فیرقه بئله مطرح ائلهدیکی سیز خلقین نمایندهسیسیز. ایندی بیر فیرقه، آذربایجان دموکرات فیرقهسی تشکیل تاپیب. ارگانین دا اوخویورسوز و فیکیرلریندن آز-چوخ تانیشلیغیز وار. ایمکانیمیز دا وار الیمیزده. نه ایش گؤرهبیلهریک، نه ائدهبیلهریک آذربایجان-ین سعادت و خوشبختلیگی و میللی سعادت یولوندا نئیلهمهلییک، نه ایشلر گؤرهبیلهریک بیز؟ البته بورادا پیشنهادلار اولدو. مختلف نماینده لر واسیطهسی ایله. دولت تشکیل ائلهمک، وزارت تشکیل ائلهمک، ارتش تشکیل ائلهمک، دیلی رسمی ائلهمک، دانشگاه آچماق و... بوتون بونلارین هامیسی بورادا مطرح اولدو.
* فیرقه نین ایران-دان آیریلماق کیمی بیر فیکیری وار ایدی؟
من بو بارهده دئدیگیم جلسه و باشقا بیر نئچه جلسهلرده ائله همان شیر و خورشید-ده تشکیل تاپان جلسهلرده اؤز گؤزومله گؤردوم و قولاقلاریملا ائشیتدیکلریمی سیزه دئییرم. دفعهلرله او جوملهدن ائله همن خلق ییغینجاغیندا پیشهوری چیخیب دانیشدی. او گونلرده تهران-دا تزه منتشر اولماغا باشلامیش "کیهان" روزنامهسی و اونون موددورو "مصباح زاده" پیشهوری-ه یازمیشدی کی آقای پیشهوری، سن خیابانی-دن ده بؤیوک آدام اولابیلرسن، سن میرزا کوچیک خان، جنگل-ین رییسیندن ده بؤیوک آدام اولابیلرسن، سن کلنل محمدتقی خان پیسان-دان دا بؤیوک آدام اولابیلرسن، سن بؤیوک اینقیلابچی اولابیلرسن و ... اگر تورک دیلین بیراخسان و فارس دیلینه کئچسن. بؤیوک آدام اولارسان. پیشهوری، کیهان-دا یازیلان مقاله و بو کیمی سؤزلرین مقابلینده، چیخیب دئدی کی من نه خیابانی اولارام، نه پسیان اولارام و نه.... اونلار بؤیوک تاریخی شخصیتلر دیلر. من نه بونلار اولماق فیکریندهیم نه ده اولابیلهرم. من بیر عادی اینسانام. و اما گلدی دیل مسئلهسینه؛ دیل بیزیم اساس سنگریمیز دیر. بیز بوندان ال چکسک ائله بیل یوخوق. بو، اونون آذربایجان دیلینه اولان برخوردو و مناسبتی ایدی. سونرا گئنه بوندان سونرا همن روزنامه و باشقا روزنامهلر باشلادیلار پیشهوری نین علیهینه یازماغا و اونا تجزیه طلب ایتهامی وورماغا. هئچ یادیمدان چیخماز بو جلسهلرده ده بوندان قاباق دا دفعهلرله یازمیشدیلار، پیشهوری مختلف یئرلرده او جوملهدن شیر و خورشید سالونوندا دانیشارکن الی ایله هاوادا ایران-ین بوگونکو نقشهسینی چکدی و دئدیکی "قوی بیزی تجزه طلب آدلاندیرانلار قولاقلارین آچیب ائشیتسینلر بیز هر نه ایستییریک بو سیاسی سرحدلرین داخیلینده ایستییریک. بیز تجزه طلب دئییلیک. بیز آذربایجان-ی نه آییرماق ایستییریک، نه ایران-دان آیریلماق ایستییریک. قوی بونو ائشیتسینلر، بیلسینلر." بئلهلیکله گؤروروک کی پیشهوری تکجه بو حادیثه دئییل چوخلو حادیثهلرله علاقهدار گؤستهریر کی به هیچ وجه ایران-ین تجزیهسی نین طرفداری دئییلدی. آخیرا کیمی ده بئله قالمیشدی. البته سونرالار، اونو اؤلدورندن سونرا چوخ غلام یحیی لار، بیر سیرا آلچاق-آلچاق اینسانلار باشلادیلار اونون آدینا یازدیلار کی فیرقه تجزیه طلبدی و ... هامیسی بوش و یالان سؤزلر دیر. من سیزه قول وئریرم کی یوزه یوز یالان سؤزلردی. اونو آدینا اویدورما سؤزلردیلر. حتی باکی-ا گلندن سونرا ائشیتدیگیمه گؤره میرجعفر باقیروف ایله توققوشوبلار. میرجعفر باقیروف بونا دفعهلر دئییب کی سن چون ایستهمهییبسن کی شوروی نین دالیسیجا گئدهسن اورانی آییراسان اونا گؤره مغلوب اولدون. پیشهوری ده باقیروف-ا دئییب کی بیزیم مغلوبیتیمیزین سببی بو اولدو کی سیز ایله همکارلیق ائلهدیک، نه اینکی اورادان آیریلمادیق.
* پیشهوری اولجه کمونیست تشکیلاتلاریندا اولموشدو.آیا آذربایجان دموکرات فیرقهسینی تشکیل ائلیین و میللی حکومتی تشکیل ائلیین پیشهوری، طبقاتی موبارزه آپاردی یا میللی موبارزه؟
بیر گون همن بو خلق ییغینجاغیندا بیزیم گونئی منطقهسیندن یئددی نماینده سئچیلمیشدی. من ده بیری ایدیم. شیرو خورشید سالونو، لوژلارین یاخینیندا، سالوندا، صحنهیه لاب یاخین یئرده اوتورموشدوق. پیشهوری رحمتلیک دانیشیردی. پیشهوری دانیشارکن بیزیم 7 نفر گونئی منطقهسیندن سئچیلن نمایندهلردن بیریسی اورادان ال قالدیردیب و پیشهوری بونا سؤز وئردی. بو دوردو گئتدی تریبونون دالیسیندان دانیشماغا باشلادی. طبقاتی و کارگری و فیلاندان دانیشدی و ایش گلدی یئتیشدی بورا کی لاهوتی نین بو شعرین اوخودو "ناظم بدان زمان که به نیروی پتک و داس/ دهقان نهد به گردن سلطان طناب سرخ". بو شعری اوخویاندا هله ایکینجی میصرع قورتارمامیشدی کی پیشهوری الینی ووردو میزه قالخدی آیایغا دئدی کی "سوس. بیز طبقاتی موبارزه آپارمیریق. بیز میللی موبارزه آپاریریق. گئت اوتور یئرینده." و بو حادثهلر بیر دئییل، ایکی دئییل. دفعهلرله بو حادثهلر باش وئردی. یعنی پیشهوری گؤستهردی کی او آذربایجان دموکرات فیرقهسی نین رهبری کیمی آذربایجان خلقی نین میللی حقوقو یولوندا موبارزه آپاریر، نه اینکی طبقاتی موبارزه. بونلار اونو گؤستهردی کی پیشهوری نین و فیرقه نین اولن طبقاتی مسئلهیه موبارزه ایکینجیسی تجزیه طلب اولوب اولماماغی حاققیندا فیکیر و ایران-ین وحدتینه داییر نئجه دوشونور ایدی. بونلار بیر واقعیتلردی کی اولابیلر بیر چوخونو هئچ کیم یازماییب دیر. اولن بیلیرم کی من اؤزوم ده معین مقالهلرده یازمیشام. مندن قاباق دا آزدان چوخدان یازیلانلار اولوب دور. ولی ایستر یازیلسین، ایستر یازیلماسین من بو مسئلهلری اؤز گؤزومله گؤروب اؤز قولاغیملا ائشیتمیشم. و اوندان سونرا فیرقه نین آخیرینا قدر اوزاقدان یاخیندان رحمتلیک پیشهوری ایله و اونون یاخین دوستلاری ایله مثلن فریدون ایبراهیمی ایله دوست ایدیم. من بیلیردیم اونلار نه دوشونورلر. پیشهوری به هیچ وجه کمونیستی فیکیرلری یوخ ایدی. او، آذربایجان خلقی نین سعادتی، خوشبختلیگی یولوندا، اونون آزادلیغی یولوندا چالیشیردی.
