درست صحبت کنیم، درست بنویسیم

"و از نشانه‌های او آفرینش آسمانها و زمین و گوناگون بودن زبانهای شما و رنگهای شما است، همانا در این نشانه‌هایی است براى عالمان." (سوره روم/آیه 22)

حسین واحدی- هر زبانى براى هر جامعه، فرهنگ و تمدنى آیینه‌ای تمام نماست که در قالب آن تمامی اندیشه‌ها، احساسات، آداب و رسوم، کنش‌‌ها و تواناییهاى هر فردى از اجتماع بیان می‌شود. به نوعى مى‌توان گفت، فرهنگ، تمدن و آداب و رسوم زمانى حیات دارند که زبان حیات دارد. بنابراین هیچ حامعه‌ای را نمیتوان بدون زبان تصور کرد. زبانی که بوسیله آن در هر لحظه میلیون‌ها ارتباط بین انسانها برقرار می‌شود.

همه زبان‌ها برای گویشوران آن زبان مهم و قابل احترام است، و اگر به هریک از زبان‌ها بها داده نشده و در رسانه‌ها، مدارس و دانشگاهها و مکاتبات از آن استفاده نشود، به مرور زمان آن زبان مریض شده و رفته-رفته به طرف مرگ سوق پیدا مى‌کند و همانطور که در ابتدا به آن اشاره شد مرگ یک زبان یعنی از بین رفتن فرهنگ، آداب و رسوم و تمدن بشری همراه آن.

اگر هریک از ما، جایگاه زبان مادریمان را بهتر بشناسیم، به ‌درستی درخواهیم یافت که چقدر نسبت به آن بی‌توجه بودیم و چون غریبه‌ای با آن برخورد کرده‌ایم. حال در این بین زبان مادریمان "ترکى" نیز برای خود جایگاه ویژه‌ای هم در بین ما و هم در جهان دارد. زبانی که بنا به اعلام سازمان یونسکو در سال 1378 شمسی [1999 میلادی]، جزو سه زبان زنده و باقاعده دنیا محسوب می‌شود.

با این توضیحات، اگر هرکس درهر جایگاه ومقامی بتواند با توجه به استعداد توان خود، کمکی در حفظ و پاسداشت زبان مادریش بکند دیگر هیچ زبانی غریب نخواهد ماند.

در این نوشتار به دنبال بیان مسائل و چراها نیستم، فقط سعی بر آن دارم تا نمونه‌هایی از زیبایی‌های زبان مادریم "ترکی" را نشان داده تا برای علاقه‌مندان به این زبان و آنهایی که زبان مادریشان ترکى است زبان خود را بهتر بشناسند و با افتخار آنرا بکار ببرند.

زبان ادبی و زبان عامیانه

در هر زبانی یک زبان ادبی وجود دارد که در مکاتبات و رسانه‌ها و مکانهای رسمی از آن استفاده می‌شود. در کنار آن زبانی هم وجود دارد که عامیانه گفته می‌شود. مثل زبان ادبی فارسی که در اخبار و کتابها از آن استفاده می‌شود ولی هر یک از شهرهایی که به این زبان تکلم می‌کنند دارای لهجه‌ای خاص هستند و کلمات را با لهجه خود تلفظ می‌کنند که این نیز زبان عامیانه زبان فارسی است. زبان ترکی نیز از این قاعده مستثنی نیست. حال با شناخت طرز نوشتاری کلمات به صورت ادبی می‌توانیم بهتر از آنها در نوشتار و گفتار بهر ببریم. به مثال های زیر توجه فرمایید:

آلورام (عامیانه/غلط در نوشتاری) ----- آلیرام (ادبی/صحیح)

گئدورم (عامیانه/ در نوشتاری غلط) ----- گئدیرم (ادبی/صحیح)

گلمیشیخ (عامیانه/غلط در نوشتاری) ----- گلمیشیک (ادبی/ صحیح)

ایستیروخ (عامیانه/ غلط در نوشتاری) ----- ایسته‌ییریک-ایستیریک (ادبی/صحیح)

گؤتئ (کلا غلط) ----- گؤتور (صحیح)

حفظ اصالت زبان

بودن شک, صحبت کردن و نوشتن در هر زبانی دیمی نمی‌ تواند باشد. یعنی هر طور که دلمان می‌خواهد ترکی ویا فارسی و انگلیسی صحبت کنیم. هر زبانی قانون و قواعد خاص خود را دارد. با دقت در مثال زیر موضوع کاملا آشکار خواهد شد:

مثال:

یک کارشناس در شبکه‌های استانی:

" خداوند متعالی شکر ائلیریخ که طی چند روز گذشته, بارندگی‌های متوالی باعث اولده هوای استان تمیز اولا و انشاالله که بو بارندگی‌لر چوخ تر اولسون و بیز شاهدِ بو اولاخ که استانیمیز هر روز سرسبزتر و زیباتر اولا..." (غلط)

واقعا این زبان ترکی است یا یک زبان من درآوردی مخلوط زبانهای ترکی, عربی و فارسی؟ آیا همین فرد می‌تواند زبان دیگری را برای مخاطبان آن زبان اینگونه صحبت نماید؟

هر چه قدر یک زبان را زیباتر و شیوا و روان بنویسیم و صحبت کنیم, مخاطبان آن زبان نیز لذت بیشتری از نوشته یا برنامه خواهند برد. حال گفته‌های از من درآوردی یک کارشناس را چگونه می‌توان صحبت کرد یا نوشت که اصالت زبان ترکی نیز از بین نرود:

الف) متعال آللاها چوخ شوکر ائلیریک, کئچن نئچه گونون ایچینده یاغان یاغینتیلاردان سونرا اوستانین هاواسی داها تمیز اولوبدور, اینشاللاه بو یاغینتیلار داها چوخ اولسون و اوستانیمیز گئتدیکجه یام-یاشیل و داها گؤزل اولا..." (صحیح)

ب) بؤبوک آللاها شوکورلر اولسون, کئچن نئچه گونون آردیجیل یاغینتیلاری اوچون, بؤلکه‌نین هاواسی‌نین تمیز اولماسینا ندن اولدو, آللاه ایسترسه, بو یاغینتیلار داها چوخ اولوب, بیز ایسه هر گون یام-یاشیل و داها گؤزل بیر بؤلکه‌نین تانیقی اولاق..." (صحیح)

حرف ربط که/کی در زبان ترکی:

بدون تردید در هیچ جمله ترکی جایی برای این حرف ربط میهمان وجود ندارد. حال این حرف با مرور زمان در زبان ترکی جایی باز کرده باشد یا نباشد، در کل یک میهمان ناخواسته برای این زبان به حساب می‌آید و اگر در هر جایی استفاده شود کاملا اشباه است. بطور قطع این حرف اضافه هیج جایی در زبان ترکی ندارد.

مثال:

الف) او یئره کی (که) سن گئتدین. (غلط)

الف) سن گئتدیگین یئره. (صحیح)

ب) علی گؤردو کی آراز گلیر، چیخیب گئتدی. (غلط)

ب) علی، آرازین گلدیگینی گؤروب، گئتدی. (صحیح)

پ) او کیتابی که دونن کیتاب ائوینده گؤردوب آدی " سئوگی یولچولاری" ایدی. (غلط)

پ) دونن کیتاب ائوینده گؤردویوم کیتابین آدی " سئوگی یولچولاری" ایدی. (صحیح)

درجات صفت زبان ترکی

درجات صفات در ترکی امری استثنائی و منحصر بفرد است. هیچ زبانی از نظر درجات صفات دارای گستردگی و تنوع به اندازه زبان ترکی نیست. در زبان عربی و فارسی دو نوع درجات صفت موجود است و این درحالی است که در زبان ترکی شش نوع درجات صفت وجود دارد:

مثال‌ها:

بؤيوك - بؤيوك‏رك - داهابؤيوك - ان‏بؤيوك - لاپ‏بؤيوك - بؤم‏بؤيوك

 يئكه - يئكه‏رك - داها يئكه - ان يئكه - لاپ يئكه - يئپ يئكه

 قالين - قالين‏راق - داها قالين - ان قالين - لاپ قالين - قاپ قالين

 داياز - دايازراق - داها داياز - ان داياز - لاپ داياز - داپ داياز

 درين - درين‏رك - داها درين - ان درين - لاپ درين - دپ درين

 اوجا - اوجاراق - داها اوجا - ان اوجا - لاپ اوجا - اوپ اوجا

 آز - آزراق - داها آز - ان آز - لاپ آز - آپ آز

 دورو - دوروراق - داها دورو - ان دورو - لاپ دورو - دوپ دورو

 ازگين - ازگين‏رك - داها ازگين - ان ازگين - لاپ ازگين - اپ ازگين

حال با داشتن این همه درجات صفت در زبان ترکی، چرا برخی از درجات صفت " تر " فارسی در کلمات ترکی استفاده می‌کنند، خود جای تعجب و سؤال دارد.

مثال)

چوخ تر (غلط)   داها چوخ / لاپ چوخ / چوخ‌راق و... (صحیح)

بؤیوک تر (غلط)   داها بؤیوک/ لاپ بؤیوک و... (صحیح)

حرف‌های " گ " و " ق " در زبان ترکی

تلفظ این دو حرف باهم تفاوت دارد و متاسفانه برخی به جای "ق" از "گ" استفاده می‌کنند. البته چون زبان فارسی حرف "‌ق" را ندارد این باعث می‌شود که در تلفظ کلماتی که گ و ق دارند اشکالاتی بوجود بیاید.

مثال برای زبان فارسی:

گربه که درستش باید قُربه باشد (واج اوّل گربه با قربان چه فرقی دارد که با دو شکل متفاوت نوشته شده‌اند؟!)

گُرگ که درستش باید قُرگ باشد (اتفاقاً واج پایانی گرگ درست نوشته شده است!)

گاز که درستش باید قاز باشد.

و کارگاه (کارقاه)، گودرز (قودرز)، گذاشتن (قذاشتن)، گابریل(قابریل)، گوته(قوته)، گناه(قناه)، گذرگاه (قذرقاه) و ...

در حقیقت بین واج «ق» و «گ» تفاوتی است که در نوشتار فارسی رعایت نشده است. زبان فارسی دارای واج «ق» نیست و تمام کلماتی که در آن «ق» مشاهده می شود دخیل از عربی، ترکی و یونانی‌اند مثل: قلب (عربی)، قاشق (ترکی) و اقاقیا (یونانی)

مثال:

قارداش (صحیح) گارداش (غلط)

قولو (صحیح) گولو (غلط)

گئجه (صحیح)

گولمک (صحیح)

گوندوز ( صحیح)

قانون آهنگ کلمات در زبان ترکی

یکی از خصوصیات و زیبایی‌های زبان ترکی، هماهنگی صداها در کلمات اصیل ترکی است. این قانون که مهمترین ویژگی زبان ترکی است باعث می‌شود نوعی هارمونی در ادای کلمات دیده شود. در این قانون مصوت های پسین (قالین) با هم و مصوت های پیشین (اینجه) نیز باهم می‌آیند. حتی در برخی موارد کلمات دخیل نیز از این قانون تبعیت می‌کنند.

مصوت های پسین (قالین)

آ A /ای I/ او O/ او U

مصوت های پیشین (اینجه)

اْ Ə/ ائ E/ ای İ/ اؤ Ö/ او Ü

مثال:

ال‌لر Əllər

آلمالار Almalar

اوتوراجاق Oturacaq

اؤزوم Özüm

ایلدیریم Ildırım

اوجوز Ucuz

عابباس Abbas (کلمه‌ای دخیل)

پسوند در زبان ترکی:

زبان ترکی یک زبان پسوندی است. ریشه کلمه همیشه ثابت می‌ماند و پسوندهای مختلف بنا به معنی کلمه به آن اضافه می‌شوند.

مثال:

یاز

یازی

یازیچی

یازیچی‌لار

یازمیش

یازدی

یازاجاق

یازیلدی

یازدیم

یازدیردیم

یازدیردیتدیردیم

و..

اگر قرار باشد این نوشته ادامه یابد باید تبدیل به یک کتاب قطور شود و برای همین لازم است علاقه‌مندان برای مطالعه بیشتر به کتاب‌های آموزشی و گرامری این زبان مراجعه نمایند. امید است این نوشته‌ها جرقه‌ای باشد برای دقت بیشتر به زبان مادری خودمان.

***

منابع:

1.‌ تورکجه‌نی قورویاق- بهرام اسدی

2. بئله اوخو، بئله یاز- علی‌محمد بیانی

3. دیلیمیزین ساده قیرامئری- حسن راشدی

4. ترکی آذربایجانی- بهروز ایمانی

5- نشریه بایرام- شماره 44

6. اؤز آنا دیلیمیز- علی راشدی زهرا/ نسرین ایمانی تدین

منبع: خاطیره لر دوراغی