گنجه‌لی نیظامی‌نین «سیرلر خزینه‌سی» اثرینده فولکلور موتیو‌لری- محمدرضا اسماعيل زاده
نظامی اثرلرینده صینفی و اجتماعی برابرسیزلیكلرین حؤکمدار و خالق چتينليك‌لری‌نین، قارشی-قارشییا قویولماسی اون ایکینجی عصر اینتیباهی‌نین ان بؤیوک نایلیت‌لرین‌دن بیری ایدی و نظامی‌نین بو چتينليك‌لره رئال، آچیق فیکیرلی یاناشماسی اونون داهیلیگین‌دن ایره‌لی گلیردی. ائله بونا گؤره ده شاعرین “سیرلر خزینه‌سی” اثرین‌دکی مقاله و حکایه‌لری‌نین مؤضوع لاری اونو دوشون‌دورن، ناراحات ائدن چتينليك‌لر ایدی.
فولکلور هر بیر خالقین تاریخینی، ادبییاتینی، مدنیتینی، بوتؤولوکده خالقین روحونو اؤزونده عکس ائتدیرن یادداش گوزگوسو‌دور. بو باخیم‌دان اون ایکینجی عصر شعری‌نین زیروه‌سی ساییلان نظامی یارادیجی‌لیغی، دئمک اولار کی، فولکلوردان قایناق‌لانیر. نظامی‌نین اثرلرینده خالقین بوتون عادت-عنعنه‌لری، خالقین ایستیی، خالقین اؤزونه مخصوص‌لوغو، میللی-معنوی دیرلری، بؤیوک اوستا‌لیقلا قلمه آلینمیش و پوئتیکلشدیریلمیش‌دیر. داهی نظامی‌نین اوستا‌لیغی اوندا ایدی کی، او، اون ایکینجی عصرین سیاسی منظره‌سینی خالقین اؤز دیلی ایله قلمه آلمیش و دؤورونون حاکملرینی ده محض خالقین اؤز دیلی ایله تنقید ائتمیش‌دیر. شاعر خالق‌دان سوزولوب گلن عبرتآمیز مثل‌لر، آتا‌لار سؤزلری و خالق حکایه‌لرین‌دن بهره‌لنه‌رک اؤز دؤورونون بوتون سیاسی، معنوی عیبجرلیک‌لرینی بؤیوک اوستا‌لیقلا قلمه آلمیش و خالقا چاتدیرمیش‌دیر.
آیری-آیری مؤضوعلاری اؤزونده عکس ائتدیرن ایگیرمی مقاله و ایگیرمی حکایه‌دن عبارت ”سیرلر خزینه‌سی”نده شاعر دؤورونون اجتماعی-سیاسی عیب‌لرینی، خالق احوا‌لی-روحیه‌سینی، اورک آغری‌لارینی، سارسینتی‌لارینی اوخوجویا چاتدیریر. لاکین نظامی یارادیجی‌لیغینا، دقیق اولا‌راق “سیرلر خزینه‌سی”نه، یالنیز دؤورونون چاتیشمازلیقلارینی اؤزونده عکس ائتدیرن بیر اثر کیمی باخماق دوزگون اولمازدی. چونکی نظامی‌نین اثرلرینده قلمه آلدلیغی عبرتآمیز فیکیرلر، خالق حیکمتلری، مثل‌لر آرتیق حیکمتلی سوزلری و هر بیر دؤور اوچون اؤز اورژینال‌لیغینی قورویوب ساخلایان بیر صنعت نومونه‌سینه چئوریلمیش‌دیر.
هر کس یاخشی‌لیق ائتسه یاتمیش بختی آییلدار،
بیر گون همن یاخشی‌لیق اؤز اوستونه قاییدار.
درین مضمون‌لو بو پوئتیک پارچادا، شاعر اینسان‌لاری یاخشی‌لیق ائتمه‌یه چاغیریر و همین یاخشیلیغین مطلق هر کسین اؤز اوستونه قاییداجاغینی بیلدیریر. یعنی اینسان عملی‌نین یئتیشدیردیگینی بیچیر. مثلن، ائل آرسیندا یاییلان مشهور دئییم:
“نه اکرسن، اونو دا بیچرسن”
فرقی یوخ‌دور، یا پایلا، یا دا ییغ ثروت‌لری،
سنه هر نه وئریبسه آلا‌جاق دونیا گئری.
عالم ازل‌دن بری آلوئر ائوینه بنزر،
او دونیانی آلیرلار، بو دونیانی وئریرلر
دونیا بؤیوک‌دور، لاکین ابدی دئییل. دونیادا هر شئی فانی‌دیر. چوخلو وار-دؤولت، ثروت دونیادا هئچ نهیین دایمی قالاجاغین‌دان خبر وئرمیر. سونوندا دونیا بوتون وئردیک‌لرینی گئری آلیر. یالنیز ابدی قالان بو دونیادا ائلدیگین یاخشی‌لیق‌لار، خئییرخاهلیق‌لار حسابینا، او دونیانی، یعنی آخیرت دونیاسینی قازانماق‌دیر.
ائی غفلت یوخوسوندا خوشبخت اویویان خومار،
یئین، ایچن ائششک‌دن، اؤکوزدن فرقی می وار؟
خبرسیزسن عالمین ماوی گونبزین‌دن ،
دؤور ائیله‌ین گونش‌دن، گؤی‌لرین مرکزین‌دن.
سیرری درک ائدیر آنجاق نظر اهلی، باش بیلن،
نادانین نه ایلگی‌سی، دؤورون کشمکشلیگین‌دن
شاعر غفلت یوخوسوندا خوشبخت اویویان‌لارین یئین، ایچن حیوان‌دان فرقی اولمادیغینی دئییر، لاکین بو تکجه بئله دئییل‌دیر، اونلار یئرین گونبزی اولان ماوی گؤی‌دن خبرسیزدیرلر و دایم دؤور ائله‌ین عالمین سیرلی بیر قوه طرفین‌دن ایداره اولوندوغونو درک ائتمیرلر. بو سیرری یالنیز نظر اهلی، علم عالمین‌دن خبردار اولان، دونیا‌دان غافیل اولمایان‌لار درک ائدر. نادانی ایسه دؤورون کشمکش‌لیگی ماراقلاندیرمیر.
نظامی “سیرلر خزینه‌سی” ده بیر چوخ مؤضوع لارا توخونموش‌دور. بئله دئمک مومکون‌دورسه، شاعر ایستر اؤز دؤورو، ایسترسه ده بوتون دؤورلر اوچون آکتوال اولان مؤضوعلارا توخونموش و بو مؤضوع لاری بؤیوک اوستا‌لیقلا احاطه ائتمیش‌دیر.
روزگارا باخ کی، سن نه اونس قالیب، نه اینصاف
نامردلیک اوجباتین‌دان اینسان‌دان قاچیر اینسان.
هانی اولفت، معرفت، ایتیب، تلف اولوب‌دور،
اینسان‌لار قالیرسا دا، اینسان‌لیق محو اولوبدو.
دونیا اوزاق دوشوب‌دور، سولیمان دونیاسین‌دان،
سانکی قئیبه چکیلیب، گئرچک اینسان، ار اینسان
شاعر بو پارچادا دؤورون، بوتؤولوکده عالمین پوئتیک منظره‌سینی یاراتمیش‌دیر. چونکی بو اینعکاس هر دؤورده اؤزونو گؤسترمکده‌دیر. دونیا برقرار اولان‌دان دونیادا خئییرله شررین موباریزه‌سی گئدیر. دونیادا یاخشی، خئییرخاه اینسان‌لارین سایی چوخ‌دور، لاکین، دونیا نامرد، اینصاف‌دان اوزاق اینسان‌لاردان دا اوزاق دئییل‌دیر. نامردلیک اوجباتین‌دان اینسان‌لار بیر-بیرین‌دن اوزاق دوشوبلر. شاعر دوستلوغون، معرفتین محو اولدوغونو دئییر. شاعر، کمیتی یوخ، کئیفیتی اؤن تصویره چکیر. یعنی اساس اینسان‌لارین سایی‌نین چوخ‌لوغو دئییل، اینسان‌لیق‌دیر.
نظامی اثرلرینده صینفی و اجتماعی برابرسیزلیکلرین حؤکمدار و خالق چتینلیک‌لری‌نین، قارشی-قارشییا قویولماسی اون ایکینجی عصر اینتیباهی‌نین ان بؤیوک نایلیت‌لرین‌دن بیری ایدی و نظامی‌نین بو چتینلیک‌لره رئال، آچیق فیکیرلی یاناشماسی اونون داهیلیگین‌دن ایره‌لی گلیردی. ائله بونا گؤره ده شاعرین “سیرلر خزینه‌سی” اثرین‌دکی مقاله و حکایه‌لری‌نین مؤضوع لاری اونو دوشون‌دورن، ناراحات ائدن چتینلیک‌لر ایدی.
ظلم ائلمک یاخشی دئییل، هئچ زامان،
تؤکمه ناحق قان، گئدر آبرین حیان.
هوممتی خالقین پیس اولار، قورخ آمان.
مظلوم آهین‌دان چکین ای حؤکمران.
بو پارچادا، البته کی، ظالم حؤکمدارلارا قارشی آغیر بیر اتهام واردیر. نظامی‌نین اثرلرینده شاه‌لارین عدالت‌سیزلیگی، حؤکمران‌لیغی اؤنه چکیلن مؤضوع لاردان‌دیر. تک “سیرلر خزینه‌سی” دئییل، نظامی‌نین بوتون اثرلری سانکی حیکمتلی سوزلر ، مثل‌لر توپلوسودور. مثلن، “لیلی و مجنون” اثرینده آز دانیشماغین گؤزل‌لیگی حاققیندا پارچایا دقت ائدک:
سؤزون ده سو کیمی لطافتی وار،
هر سؤزو آز دئسن داها خوش اولار.
بیر اینجی صاف‌لیغی وارسا دا سو دا،
آرتیق ایچیلنده درد وئریر او دا.
اینجی تک سؤزلر سئچ، آز دانیش، آز دین،
قوی آز سؤزلرینله دونیا بزنسین.
آز سؤزون اینجی تک معناسی سولماز،
چوخ سؤزون کرپیج تک قیمتی اولماز.
بو پارچا ائل آراسیندا یاییلان چوخ مشهور خالق دئییمینده اؤز عکسینی تاپیر:
“دانیشماق گوموشدورسه، سوسماق قیزیل‌دیر”
نظامی‌نین اثرلری ایله فولکلور نومونه‌لری آراسیندا تام بیر عینی‌لیگی آراشدیرما مقایسه ائتمک دوزگون اولمازدی. چونکی زامان، واخت اؤزونون حاکم‌لیگینی هر یئرده گؤستردیگی کیمی، بورادا دا گؤسترمیش‌دیر. بئله کی، نظامی دؤورون‌دن بو دؤوره قدر اولان زامان فاصیله‌سینده فولکلور نومونه‌لری معین آیری بیر دیللره دانیشماقا عادت ائمک اوغرامیش‌دیر. بو فیکیر گؤرکملی فولکلورشوناس عالیم سدنیک پاشایئوین “ نظامی و خالق افسانه‌لری” کیتابیندا دا اؤز دولغون عکسینی تاپمیش‌دیر. او قید ائدیر:
“نظامی دؤورون‌دن بری کئچن مددتده همین فولکلور نومونه‌لری بؤیوک اینکیشاف یولو کئچمیش، زامان کئچدیکجه دییشمه‌لره مروض قالمیش، عینی زاماندا خالقین شاعر خیا‌لی‌نین قودرتی ایله زنگینلشه‌رک یئنی بدیعی کیفیتلر قازانمیش‌دیر. نظامی یارادیجی‌لیغینا نظر یئتیرنده گؤروروک کی، او تکجه فولکلور نومونه‌لرینه اساسلانمامیش، دیگر منبع‌لردن ده ایستیفاده ائتمیش‌دیر. لاکین بونو خصوصی قید ائتمک لازیم‌دیر کی، شاعر کیچیک فولکلور سوژئت‌لرینه اساسلانیب، اونلارا یئنی نفس گتیرمیش‌دیر. مثلن، بونا شاعرین “سیرلر خزینه‌سی“نده کی بیر چوخ حکایه‌لری، خصوصی ایله، “سولیمان و اکینچی”، “بولبول و قیزیلقوشون داستانی” و باشقا‌لارینی دا میثال گؤسترمک اولار.
البته، شاعر بو حکایه‌لرین مؤضوع سونو خالق‌دان آلمیش و اونو اؤز ایدئیا و فیکیرلری ایله اساسلاندیرمیش‌دیر. لاکین ”سیرلر خزینه‌سی“نده خالق خزینه‌سین‌دن گلن موتیو‌لر بونونلا بیتمیر. “اووچو ایله تولکونون داستانی”، “سلطان سنجر و قاری” حکایه‌سی، “فریدون و مارالین داستانی”، “بیر شاه‌زاده‌نین داستانی”، “بیر-بیری ایله چکیشن ایکی حکیمین داستانی” آذربایجان فولکلورونون قدیم اساطیرلرین‌دن قایناق‌لانیر.
مثلن، “بیر شاه‌زاده‌نین داستانی” فولکلوروموزدا “بوستان احوالاتی” ایله سسلشیر. “بوستان احوالاتی”ندا مضمون بئله‌دیر:
آتا اوغلونو باشقا اؤلکه‌یه سفره گؤندریر. همین اؤلکه‌ده شاه سئچمک مراسیمی تزه‌جه باشلاییبمیش. عادته گؤره شاهی سئچمک اوچون هما قوشونو اوچوردورلار و قوش اوچورداندا کیمین باشینا قونارسا، همین شخصی شاه سئچیرلر. قوش اوچ دفعه اوچوب اوغلانین باشینا قونور. اؤلکه‌نین آغسققال‌لاری چاره‌سیز قالیب اوغلانی شاه سئچیرلر. تجروبه‌سیزلیک و بیر یان‌دان دا غریبچی‌لیک یئنی‌یئتمه گنجی چوخ سیخیر. دیگر طرف‌دن ده، کؤهنه وزیر وکیل‌لر، سارای عیان‌لاری ال-آیاغینا دولاشیر. گنج مجبور قالیب آتاسی‌نین یانینا قاصید گؤندریر. قاصید سیفاریشی اوغلانین آتاسینا چاتدیریر.
- آتا، هما قوشونو اوچوردورلار، گلیب باشیما قوندو و منی شاه سئچدی‌لر. ایشلریم یاخشی گئتمیر، بیلمیرم، اؤلکنی نئچه ایداره ائلیگیم. عاریف قوجا سوسور هئچ نه دئمیر. لاکین ساکیتجه بیر خنجری گؤتوروب، بوستانا گیریر و نه قدر قارپیز، قووون وارسا، هامی‌سینی تاغ‌دان اوزور. سونرا گلن قاصیده اوزونو توتوب دئییر کی:
- اوغلوما دئیرسن، آتان دئدی کی، من هئچ نه بیلمیرم.
قاصید سارایا قاییدیب گؤردوک‌لرینی شاها نقل ائدیر. گنج شاه هر شئیی آنلاییر. سارایدا نه قدر، کؤهنه شاها یاخین سارای آدامی، وزیر-وکیل وار ایدیسه، هامی‌سینی دار آغاجین‌دان آسدیریر. قالانی قورخویا دوشور و گنج شاه راحت‌لیقلا اؤلکهنی اداره ائدیر.
او، بیر گول اوزدو باغ‌دان، چمن‌دن گوله-گوله،
بیر افسون اوخویا‌راق، پوفله‌دی همین گوله.
یاغینی اؤلدورمک ایچون گولو مندن آل دئدی،
بو گول زهردن ده گوج‌لو، تأثیرلی ایدی.
دوشمن افسون‌لو گولو الینه آلان زامان.
قورخودان مغلوب اولوب، بیرجه آندا وئردی جان
یوخاریدا قید اولونان بو پارچادا نظامی‌نین “بیر-بیری ایله چکیشن ایکی حکیمین داستانی”ندا گؤستردیگی “گول و زهر” افسانه‌سی، خالق آرسیندا یاییلان، عینی مضمون‌لو، آدی ایسه “لقمان و شاگیردی” آدلانان افسانه ایله تام سسلشیر. افسانه‌ده گؤستریلیر کی، لقمان شاگیردی‌نین اؤلکه‌ده شان-شؤهرت قازانماسین‌دان احتیاط ائدیر و نهایت، شاگیردینی چاغیریب، دئییر کی، یا سن یاشاما‌لیسان، یا من. بئله شرط کسیرلر کی، هر ایکی‌سی زهرلی درمان حاضرلاسین. شاگیرد بیرینجی ایمکانی اؤز اوستادینا وئریر و لقمان زهرله دولو پیالهنی اؤز شاگیردینه وئریر. شاگیرد لقمانین الین‌دهکی پیالهنی آلیب، زهری باشینا چکیر. زهری شربت کیمی ایچیر. سونرا ایسه زهرین قارشی‌سینی آلان اوتلارین، چیچکلرین سویوندا چیمیب قورتولور.
ایکینجی نؤوبه ایسه، البته، شاگیردین ایدی. او، بؤیوک مس قابی گؤتورور، ایچینه ایری بیر کئچه پارچاسینی قویا‌راق اونو گئجه-گوندوز داشلا دؤیور. لقمان بو منظرهنی سئیر ائدیر. او، بوتون چیچکلرین عطرینه بلد ایدی، لاکین شاگیردین حاظیرلادیغی درمان‌دان هئچ بیر قوخو گلمیر. شاگیرد داشلا کئچنی هر دفعه دؤیدوکجه بو سس اونون بینینده عکس-صدا وئریر و لقمان قورخودان، واهیمه‌دن اؤلور. نظامی یارادیجیلیغیندا همچینین ائل آراسیندا مهشور آتا‌لار سؤزلری ایله سلشن میصراع‌لارا دا تئز-تئز راست گلینیر.
چوخ یئمه، سوفره‌ده هر شئی چوخ دا وار،
آرتیق بیر قطره‌دن قده ده داشار.
بو میصراع‌لار ائل آراسیندا چوخ مشهور اولان و تئز-تئز ایشلنن آتا‌لار سؤزو ایله عینی فیکری اؤزونده ایفاده ائدیر.
“آرتیق تاماح باش یارار.”
بئله‌لیکله، داهی نظامی آذربایجان فولکلورون‌دان مهارتله بهره لنمیش و افسانه و اساطیرلریمیزه تاریخده یاشاماق حقوقو قازاندیرمیش‌دیر. بونونلا دا، آذربایجان فولکلورو همیشه نیظامی یارادیجیلیغین‌دان فایدالانمیش و بون‌دان سونرا دا فایدالاناجاق‌دیر.
حاضیرلایان : مهندس محمدرضا اسماعیل زاده
