كردنشین شدن این نواحی حادثه ای نسبتاً متاخر است. وجود توپونیم های فراوان تركی در شهرستانهای كردنشین مجاور نظیر بوكان هم این نكته را تایید میكند. بیجار از مراكز مهم سكونت تركان و تداوم فرهنگشان بوده و مانند اكثریت اسامی جغرافیایی این شهرستان تركی است و اصل آن بیچر/بیچار(biçer/bıçar) بوده است.

به گزارش دورنانیوز، در باب اتیمولوژی و منشا اسم بیجار چند نظر شایع وجود دارد؛ بیجار شکل/معادل کردی بیدزار فارسی است؛ بیجار، از باژار(=شهر) در کردی است؛ آقای مهران بهاری در یکی از نوشته هایش آن را از بایجار ترکی(سردار سلجوقی؟) مشتق دانسته است. هر سه نظر بطلانشان بدیهی است. تئوری اول با قواعد زبانی مغایرت و تضاد دارد؛ دومی به دلایل مورفولوژیک، سمانتیک و تاریخی(کردی منطقه لهجه گروسی از کردی سورانی است حال آن که باژار در معنای شهر در کرمانجی وجود دارد) قابل قبول نیست. در خصوص سومی، حسبِ اطلاع من اسم بایجار در ترکی وجود ندارد و اساساً پسوند ـجار/ـجر در ترکی نیست. البته پسوند ـچار/ـچر در مغولی هست که از مقوله و لون دیگری است.

اتیمولوژی بیجار

بگذارید مطلب آخر را در ابتدا بنویسم و بعد اشکالات و ایرادات احتمالی را جواب گویم؛ به زعم من بیجار مانند اکثریت اسامی جغرافیایی این شهرستان ترکی است[۱] و اصل آن بیچر/بیچار(biçer/bıçar) بوده است. چهار ایراد احتمالی برای این تسمیه میتوانم متصور شوم؛ اکثریت اهالی شهر بیجار کُرد است، چرا اسمش ترکی باشد؛ فرم بیجار با بیچر متفاوت است؛ در بیجار صدای جیم وجود دارد و در بیچر صدای چ/ç ؛ آیا بیجار اسمی خلق الساعه، فرضی و من عندی نیست؟ اما جوابها:

    کردنشین شدن این نواحی حادثه ای نسبتاً متاخر است. وجود توپونیم های فراوان ترکی در شهرستانهای کردنشین مجاور نظیر بوکان هم این نکته را تایید میکند. بیجار از مراکز مهم سکونت ترکان و تداوم فرهنگشان بوده که در فرصتهای مناسب به ابعادی و وجوهی از آنها اشاره خواهد شد.

    بیچر تلفظ کلمه بوده اما در سنّت املایی قدیم ترکی، صدای فتحه با الف نوشته میشد و بنابراین بیچر به صورت بیچار در می آید. کافیست به نمونه های مشابهی که در فارسی هم آشنایند(و در اغلب موارد الف معادل صدای آ/â تصور و تلفظ میشود و لذا شاهد غلبه فرم مکتوب بر منطوق هستیم) توجه کنید؛ تومان(=تومن)، تَرکان(=ترکن)، بوکان(=بؤکن)، کماج(=کؤمج) وو… از طرف دیگر، فعل بیچمک که منشا اسم است از ابتدا دو فرم palatalized و velarized داشته یعنی با اشکال بیچمک و بیچماق(bıçmaq) ضبط شده که اسم فاعل دومی بیچار(bıçar) خواهد بود.

    صدای جیم و چ در متون قدیمی فارسی و ترکی مشابه نوشته می شد و املای واحدی داشت. احتمالاً در اینجا تاثیر تقابلی با بیچاره فارسی هم به تحکیم املای با جیم کمک کرده است.

    بیچر یا بیچار اسمی بی شاهد و فرضی نیست که در عالم ذهن با افزودن پسوند ایجاد شده باشد. در الادراک للسان الاتراک(چاپ احمد جعفراوغلو) لفظ بیچر به عنوان اسم شخص ذکر شده است. در آناتولی چندین توپونیم به شکل بیچر وجود دارد؛ روستایی در سیوری حصار استان اسکی شهیر؛ روستایی در مرکز(سلجوقلو)، بوجاقِ آشاغی پینارباشی در استان قونیه؛ قریه یی در رفاهیه(بوجاقِ آقارسو) در ولایت ارزینجان؛ روستایی در بخش دجله دیاربکر. علاوه بر اینها، اوبه مشهور بیچرلو از ایل بزرگ شاملو که در عصر صفوی شخصیتهای مهم از آن برخاسته اند، نیز حامل همین نام است. مرتضی قلی خان شاملوی بیچرلو خطّاط ، شاعر و ادیب عصر صفویه از همین طایفه است. قسمت مهمی از این اوبه در قره داغ ساکن شدند و قسمتهایی هم به خراسان فرستاده شده و با اکراد کرمانجی مختلط گشته و کردی زبان شدند.

منابع:

[۱]  لزومی به توضیح نیست که شهرت و وسعت بیجار مربوط به قرون اخیر است و در عصر صفوی نقاط دیگری مثلِ سکسنجیک/سکسانجک(که در این اواخر بیشتر با معادل فارسی اسمش یعنی هشتاد جفت، مشهور شده و قریه یی از توابع بیجار است) مرکزیت و اعتبار داشتند.

نویسنده: محمد اردم