موسیقی تاریخی، اینسانلیق تاریخی قدر اسکیدی. موسیقی اینسان اوغلونون حیاتینین هر بوجاغیندا اؤزونه  اؤزل بیر یئر آلیب و هر زامان اونون یاشاییشی ایله ایچ ایچه اولوبدو.

اینسانی حیواندان آییران، ساده جه دوشونجه یئتنه گی دئییل، بلکی ائسته تیک ( گؤزللیگی سئچمه) دویقوسودا اونون اوچون اؤزگون بیر یئته نک ساییلابیلر.

ایسلامیتدن اؤنجه تورکلرده موسیقی

اسکی قایناقلارا گؤره، تورکلرده موسیقینین کؤکه نی اورتا آسیا یا گئیب چاتار و موسیقینین دینله باغلی اولدوغونو آچیقلارلار. اوزانلار، باخشیلر و یا کاملار، دین آدامی و عئینی حالدا، بیر موسیقیچی ایمیش لر. بحث ائتدیگیمیز بو دین آداملاری، دینی تؤرنلرده و خسته لره شفا وئرمه مجلیسلرینده قوپوز و پیپا کیمی موسیقی آلتلرینی قوللانارمیشلار.

یئنه اسکی چین قایناقلارینا گؤره دیندن خاریج، گؤک تورکلر و اویقورلار، اوردو موسیقیسینه ده اؤنم وئرمیشلر. اوردولاریندا توپلامدا 366 عدد سازلی اثر یانی "گؤک" و سوزلو اثر یانی "ایر" ویا "دوله" ایجرا ائدرمیشلر کی بونلاردان 9 عددی موقددس ساییلارمیش. بو موقددس 9 گؤک حتتا سلجوقلاردا و سونرادا عوثمانلی مهتر موسیقیسینده ایجرا ائدیلیرمیشلر.

تورکلرده موسیقی سؤزو 1200 ایل بوندان اؤنجه یه گئدیب چاتار و قایناقلارا گؤره او تاریخدن قاباق ، گؤی، گؤک، گو، گوی، گوک، گوو، کؤی، کؤک، کو، کوک، و کوی سؤزلری ایشله دیلیرمییشلر.

Göğ, gök, göy, gü, güğ, gük, güv, köğ, kök, köy, kü, kük, küy

ایسلامیتدن سونرا تورکلرده موسیقی

تورکلر 9 اونجو و 10 اونجو یوز ایللرده ایسلامی قبول ائتدیلر. بونون آردیندان تورک دونیاسیندا، علمی اثرلرعرب دیلینده و ادبی یازیلار دا فارس دیلنیده اورتایا قویولدولار.

موسیقی لهینه ویا علئیهینه قورآندا هئچ بیر آیته راست گله بیلمه ریک و موسیقییه قارشی اولان

موبا حثه لر پئقمبر دؤروندن سونرا اورتایا چیخدی. سوننی مذهبلرینده، حتتا ایسلام پئقمبری طرفیندن موسیقییه اؤنم وئردیگینه داییر، حدیثلر موجوددو. بو حدیثلرین ان اؤنملیسی عیبارتدیلر،

1) قورآنی کریمی اوخویاندا سسیزی گؤزل ائدین

2) هر ذادین بیر بزه گی وار، قورآنین دا بزه گی گؤزل سسدی

3) قورآنی کریمی اویوم و مقام ایچینده اوخومایان بیزدن دئییل

ایسلام حاکیمیتیندن سونرا آذربایجان موسیقی عالیملری، بو حدیثلره دایاناقلی تورک تاریخینده اسکیلردن قالان مقاملاری و موتیفلری ایسلام دینینه خیدمت یوللاری ایله، مثلن قورآنین تلاوتی و اذانین مقاملاردا اوخوماق یولاریلا، قورومایا چالیشدیلار و بو قونودا دا باجاریقلی اولدوقلارینا اینانمالیییق.

تورک موسیقیسینده ایلک تئوریک اثر "ابو نصر فارابی" نین "موسیقی الکبیر" کیتابیدی.

فارابی تمبورون اوزرینده 12 سسدن سؤز ائتدی و بو اون ایکی نوتو ابجد حوروفلاری ایله آدلاندیردی:

ا، ب، ج، د، ه، و، ز، ح، ط، ی، ک، ل

بو گونون نوتا سیستئمی ایله قارشیلاشدیردیغیمیزدا اونلارین آدلاری بو شکیلده اولار،

لا، سی بئمول، سی، دو، دو دییز، ر، می بئمول، می، فا، فا دییز، سول، لا

فارابیدن اوتوز سنه سونرا، تورک دونیاسینین ان اؤنملی کیشیسی، بؤیوک طبیب، بوخارانین افشین قصبه سینده دونیایا گؤز آچان ابوعلی حوسین ایبنی سینا دی.

ایبنی سینادان سونرا 13 اونجو عصرده تورک موسیقی اوستادی" صفی الدین اورموی" ایسلام دونیاسیندا دا بؤیوک موسیقی عالیمی تانیلینیر. کتاب الادوار آدینداکی اثرینده اورتایا قویدوغو بحثلر، بوگونکو تورک و عرب موسیقیسینین نظریاتی و موسیقی سس سیستئمینین تملی ساییلیر.

15 اینجی عصرده کلاسیک تورک موسیقیسینین ان بؤیوک بسته کاری وعرب دونیاسیندا تانینمیش اولان عبدالقادر مراغه ای دن سؤز ائده بیلریک. اثرلریندن جامع الالحان، شرح الادوار، مقاصدالالحان، کنزالالحان کیتابلاری آد وئرمک اولار.

15 اینجی عصر آذربایجان موسیقیسینده قیریلما نوقطه ساییلیر. نئیه کی بو عصرده صفویلرین حاکمییتیندن دولایی، و شیعه لیگین ائتکیسیندن، آذربایجانین بیر چوخ موسیقی عالیملری و ادبیاتچیلاری، یئنی سیستئمده موسیقی و صنعتین دوشوک وضعیته گلمسینه گؤره، اؤز دوغما یوردلاریندان سورولمک مجبوریتینده قالدیلار. زین العابدین، حسن جان چلبی و بهرام آغا کیمی موسیقی اوستادلاری دا عوثمانلی ساریینا گئتمک زوروندا اولدولار.

صفویلرین حاکمییت دؤنمینی آذربایجان کلاسیک موسیقیسینین و موسیقی تئوریسینین  یوخسوللوق دؤنمی آدلاندیرا بیلریک. صفوی سیسیله سینین قورولوشو، شیعه مذهبینین یایلماسینا ندن اولدو و شیعه لیک دوشونجه سینه دایاناراق، موسیقی صنعتینه قارشی مانعلر تؤرلدی. بو مسئله یالنیز موسیقیده دئییل، بلکی دیگر صنعتلرده و ادبیاتدا دا باش وئردی.

شاه تهماسیب خاریج، دیگر صفوی پادشاهلاری موسیقیدن آنلاییشلاری، یالنیز اؤز اَیلنجه مجلیسلرینده، چالقیچیلاری چاغیریب وعیش و نوش حاللاریندا اونلاری دینله مک اولموشدو. فقط بو آرادا شاه عابباش چوخ موسیقی سئون بیری ایمیش و اونون دؤورونده قفه موسیقیسینین و عاشیقلارین، تکیه لرین فاععال اولدوقلارینی دوشونه بیله ریک.

بو دؤوروده سارای طرفیندن موحررم و صفر آیلاریندا عزادارلیق مجلیسلری گئنیش و طمطراقلی بیر شکیلده جانلانمایا باشلادی و روضه خان آدلانان خوش سسلی کیشیلر چوخالیب و دَیر قازاندیلار.

هر حالدا صفوی دؤنمینی آذربایجان موسیقیسینده سیستئمسیز بیر دؤنم آدلاندیرا بیلریک.

قاجار سارایی بو سیستئمسیزلیگه سون وئرمه گه باشلادی. صفویلردن قالان میراثلارا باغلی اولاراق یانی ایرانیسم و شیعه لیک دوشونجه سی ایله، یئنی بیر سیستئمین اولوشونا سبب اولدولار و بو دوشونجه لرین ایچیندن، آذربایجان موغامی و فارسین دستگاهی دوغولدو.

او گونه قدر نوحه اوخویانلار طرفیندن ائشیدیلن کربلا ماتملری، قاجار سارایلاریندا اؤزونه بیر سیستئم تاپدی. "حضرت عاباس" چاهارگاهدا و "حورر" عراقدا اوخومایا باشلادیلار. "عبدالله بن حسن" نین شهادت ماتمینی راکدا سؤیله دیلر. "زینب"ین دیلیندن اوخونان اذان کوردو مقامیندا اوخوندو. ایمام حوسئینله حضرتی عابباسین آرالاریندا گئچن سویله ییشلر شور مقامیندا یئر آلدیلار و شیمری ذیلجوشن اؤز یوکسک سؤزلرینی موخالیف گوشه سینده دئدی.

سونوج اولاراق، بو اوزون و ریتیمسیز مئلودیلر بسته له نیب و بیر سیستئم اولاراق اورتایا قویولدولار.

مقام و یا "صفی الدین ارموی" نین ادوار سیستئمی

دؤور بو گونون موسیقی تئریملرینه گؤره اوکتاو دئمکدی. هر بیر دؤور بیر بئشلی و بیر دؤردلونون یانا یانا اوتورماسیندان عمله گلر. صفی الدینین ادوار دئییلن سیستئمینده 7 دوردلو و 13 بئشلی یئر آلیبدی. یانی صفی الدینه گؤره توپلامدا   7 چارپی 13،  ویا 91 عدد دؤور واردی. صفی الدین بو 91 مقامین ایچیندن، 12 عددینی یوموشاق مقام سایدی کی عیبارتدیلر:

عوششاق، نوا، بوسلیک، راست، عراق، ایصفاهان، زیرافکند، بوزورگ، زنگوله، رهاوی، حوسئینی، حیجاز

صفی الدینین بیر باشقا چالیشدیغی قونودا ایقاء ویا ریتیمدی.

اونون بحث ائتدیگی ریتیملردن بونلارا ایشاره ائده بیلریک:

ثقیل الاول، 16 زامانلی

رمل، 24 زامانلی

خفیف رمل، 10 زامانلی

ادوار سیستئمینین اؤزللیگینین ان اؤنملی یانی، اونون سربست اولماسیدی. یانی چئشیدلی بئشلیلر و دوردلولری یارادیب و آردیندان یئنی مقاملارین دوزدیلمه سیدی. بو سربستلیگین سایه سینده 400 دن ده چوخ مقام دوزدیلدی. بو گونکو قوللانیلان مقاملار ایسه تخمینن 100 عدددی.

موسیقیلری مقام سیستئمی اولان عرب و تورک اؤلکه لرینده گونوموزده کی ان چوخ قوللانیلان بئشلیلر و دوردلولر عیبارتدیلر:

1) دوردلولر: چاهارگاه، بوسلیک، راست، عوششاق، کوردی، حیجاز

2) بئشلیلر: چاهارگاه، بوسلیک، راست، حوسئینی، کوردی، حیجاز

موغام

داها اؤنجه ده بحث ائتدیگیمیز کیمی، موغامین گئچمیشینی مین ایللر اؤنجه لره باغلاماق چوخ یانلیش بیر سؤزدو. موغامین وارلیغی صفوی دؤنمیندن باشلاییب و قاجار حوکومتلری زامانیندا دا گلیشیبدی.

موغاملار ریتیمسیز و اوزون بسته لردن عیبارتدیلر. آیریجا بو ریتیمسیز بسته لرین یانیندا رینگلرو تصنیفلر و آزاراقدا ریتمیک موغاملار یئر آلیر کی بونلارین وارلیغینین آماجی، اوزون ریتیمسیز بؤلوملری بیر- بیریندن آییرماق و اوخویانا دینجلمک فورصتی یارادماقدی.

موغامین اوزون و ریتیمسیز بسته لری ایلک باشدا آذربایجان بؤلگه سینده یاشایان شیعه لرین طرفیندن، کربلا مئیدانینین شهیدلرینه نوحه اوخوماق آماجی ایله یارادیلمیشلار. صفوی پادیشاهلاری سیاسی آماجلارینا باغلی اولاراق شیعه لیگه اؤنم وئردیکلری کیمی بو بسته لری ده اؤنمسه میشلر و شیعه لیکله بیرلیکده، نوحه دئییلن بو نوع بسته لری ده سارایلارینا یول وئرمیشلر. قاجار دؤنمینده نوحه لر، انسترومئنتال و وکال طرزلرینده اؤزلرینی مجموعه لشدیردیلر. بو مجموعه لره آذربایجانلیلار موغام و فارسلار دستگاه آدی وئردیلر.

البتده بونو دا علاوه ائتملی ییک کی، کربلا مئیدانینین شهیدلرینه یازیلان بسته لر، یالنیز شیعه لره عایید دئییل، بلکی سوننیلرده ده اونلار اوچون مرثیه لر یازیلمیش. میثال اولاراق احمد حطیب اوغلونون یازدیغی گردانیه مرثیه سیندن سؤز ائده بیلریک. یالنیز، سوننیلرده شیعه لر کیمی مرثیه لر او قدر ده آبارتیلی شکیلده دئییل.

بو بسته لر نوحه نین ماهییتیندن آسیلی اولاراق ایقاع ویا ریتیمدن یوخسولدولار، آمما هامیسی گام ویا مقام اوزه رینده قورولموشلار.

مقاملا موغامین قییاسلاماسی

موغام، مقام اوزه ره ریتیمسیز بیر بسته دن عیبارتدی. موغامی یالنیز "تقسیم" له قییاس ائده بیلریک. تقسیم ریتیمسیز اولاراق بیر پارچانین ویا آنادولودا شارکی دئییلن، شرقینین باشیندا و یا اورتاسیندا، سؤیله نن ویا بیر سازلا سولو شکیلده ایفا ائدیلن قیسا بیر بؤلومدو.

تقسیم ده موغام کیمی بللی بیر مقامدا و البتده اولدوغو پارچانین مقامیندا اوخونوب ویا ایجرا ائدیلر. آمما موغامین عکسینه، تقسیمده سربستلیک وار. تقسیم موغام کیمی اؤنجه دن یازیلمیش بیر مئلودی دئییل. تقسیمده اوخویان ویا چالقیچی بللی بیر مقامین ایچه ریسینده دوغاچلاما ائدر و حتتی بللی بیر قورالا باغلی اولاراق باشقا بیر مقامادا گئچگی ائدیب تئکراردان اولدوغو مقاما گئری دؤنر.

گئچگی دویقویو دئییشدیرمک آماجی ایله، بیر مقامدان باشقا بیر مقاما گئچمک دئمکدی. اوخویان و یا ساز صنعتچیسی، اولدوغو مقامدان، 4 ویا 4 دن چوخ اورتاق سسی اولان باشقا بیر مقاما یاخین گئچگی ائدر و اگر دویقویو تمامن دئییشدیریب، بام باشقا بیر دویقویا گئچمک ایسترسه، اورتاق سسی 4 دن آز اولان بیر مقاما اوزاق گئچگی ائدر و تئکراردان اؤز مقامینا قاییدار.

تقسیم چوخ قیسادی و اوندان سونرا ریتمیک بیر شرقی ویا شارکی باشلار. آمما موغام اوزون و یوروجودو. موغامدا اؤنجه دن یازیلمیش بسته اولدوغو اوچون، دوغاچلامادان خبر یوخدو. صنعتکار بللی سسلری ایفا ائتمک زوروندادی. اوخویان ساده جه بوغاز تئکنیکلری واسطه سی ایله دئییشیکلر ائده بیلر.

موغامین موتیفلری، آذربایجانین دیگر موسیقی لری کیمی خالقین ایچیندن آلینمیش. سارای بو موتیفلری دیگر گوروبلارین یانیندا یاشایان شیعه خالقیندان امانت آلیب، سونرادان اونلاری بسله ییب، زنگیللشدیریب و یئری گلدیگینده ده بللی آماجلار اوچون اونلاری تازادان خالقا انژئکته ائدیب. سارایین بسله دیگی بو یئنی موسیقیلر، خالقی اوتوردور و ساکینلشدیریر. اونلارین اوزون و ریتیمسیز مئلودیلری، دینله یه نی حرکتسیز حالا گتیرر. موغامدا سؤیله نن شعرلر و سؤزلر, عومومیتله اینسانلاری، اطرافلاریندان آییرار و اؤزایچ دونیالارینا داشییار. اونلاری اولدوغو حیاتلاریندان ممنون ساخلار و دونیا مالینا اؤنم وئرمه مکلرینه چاغیرار.

آذربایجان موغامی ایله فارس دستگاهینین یاخین و ایچ ایچه اولدوقلاری و اونلارین هر ایکیسینین ده بیر آنادان، یانی پان ایرانیسم دوشونجه سیندن دوغولدوقلاری، بیز آذربایجانلیلارا بیر اویاری آنلامینا گلمه لیدی. پان ایرانیسم چئشیدلی یوللاردان مثلن پهلوی دؤنمینده کسروی و اونون یولونو ایزله ینلر طرفیندن ایدورما آذری دیلی واسیطه سی ایله چالیشیب، آذربایجان و آذربایجانلینی بیر فارس کیملیگی آلتینا یئرلشدیرسین. پان ایرانیسم اویدورما آذری دیلی پروژه سینده نه قدر ده باجاریقسیز اولسا بئله، شیعه لیک کیمی قونولاردا و اوندان دوغولان موسیقیلرده و دیگر صنعت بوداقلاریندا ایندییه کیمی ایسته دیگی سونوجلاری الده ائدیبدی. بو اوزدن بوندان سونرا بیزلر، بیر آذربایجانلی اولاراق، نئیی ایسته ییب، ایسته مه دیگیمیزی و نئییی قورویوب، قورومادیغیمیزی تئکراردان دوشونمه لیییک.

خالق موسیقیلری

آشیق ویا اوزان، خالقین ایچینده گزن، خالقین یاسیندا و تویوندا ایشتیراک ائدن موسیقی صنعتکاریدی. آشیق توپلوم ایچینده هر زامان، اؤزونه حؤرمت قازانیب و مجلیسلرین ان تپه سینده یئر آلیبدی. حتتا بو گونوموزده بئله کندلره گئدسک، آشیغا اولان اؤزگون سایقییا شاهید اولاریق و اونا قارشی بو سایقی، خالقیمیزین گئچمیشینه و دینین و مذهبین موسقینی یاساقلامادیغی چاغداکی دوشونجه لرینه قاییدیر. صفویلرین مذهب دئوریمیندن سونرا و شیعه لیگین یئنی دین قوراللاریندان دولایی، شهرلرده موسیقیچینین دَیری دوشسه ده، کندلرده آشیق اؤز سایقیسینی قورویوب و خالقین حؤرمتینی الدن وئرمه دی. شهرلرده بیر موسیقی صنعتکاری موتوروف آدلاندیریلسادا، کندلرده کی آشیق هر زامان آشیق اولاراق یاشامینا داوام ائتدی.

آشیغین موسیقی قونولاری

آشیق تکیه لرده اولیادان دانیشار. تویدا بئیی تعریف ائدر. آشیق دوغادان؛ گولدن چیچکدن و داغدان سؤز آچار. ایگیدلرین شوجاعتینی و جنگاورلیگینی سازینین تئللرینده و بوغازینین تیتره ییشلرینده گؤسترر. اوزاق توشن سئوگیلیلرین اوره کلرینی آچیب، نیسگیللی سؤزلرینی آشکار ائدر.

آشیق موسیقیسی، بو قونولارین هامیسیندا اینانیلماز درجه ده گؤزل موتیفلره صاحابدی. آمما بعضی ندنلردن، ایندیکی چاغیمیزدا یاشایان گئنجلریمیزین چوخونون ایلگیسینی چکه بیلمیر.

گئنجلرین دویقولاری می دئییشیلمیش، یوخسا سورون آشیغین موسیقیسینده می اولمالی؟

آجی هر زامان آجی اولوب، سئوینج ده سئوینج اولاراق یاشاییبدی. اگر آشیغین موسیقیسینده ائشیتدیگیمیز مئلودیلری گؤزل دوشونوروک اگر، او زامان گئری ده قالان، اونون موسیقی آلتی و ایفا تئکنیگیدی. آشیق موسیقیسینین ایفا تکنیکلری و اونو ائنسترومانین آکوستیگی، بو گونکو خالقین ایچینده یایقین اولان پاپ، رپ، راک، و متال کیمی موسیقیلرله رقابت ائده بیلمیر و بو ندنله ده، گیتارین گلیشمه سی سایه سینده دونیانین دورد بوجاغیندا یایینلانان فئلامئنکو موسیقیسی کیمی، گئنجلری ماراقلاندیرمیر.

آشیغین آنا سازی ساییلان قوپوز، وارلیغیندان بری گلیشمه یه چوخ دا اوغرامامیش و بعضی قونولاردا دا گئرله میش دئسک، چوخدا قریب بیرسؤز دئمه میشیک. مثلن اونون اسکیدن اولان باغیرساق تئللرینین یئرینه مئتال تئللرین قوللانیلماسی، هاوالارینین یانیندا ائشیتدیگیمیز مئتال سسلری، آز موددتدن سونرا قولاغی راحاتسیز ائدیر. بو اوزدن آشیق موسیقیسینین داهادا یایقینلاشماسی و ایلگی چکمه سی اوچون اونون سازینین گلیشمه سینده آراشدیریلمالار ائدیلمه لیدی واوندان دا اؤنملیسی، آشیق هاوالارینی ایندیکی وار اولان گیتار کیمی گلیشمیش سازلارا، آرانژیمان ائدیلمه سیدی.

خالق موسیقیسی ایستر آشیق موسیقیسی اولسون، ایستر رپ، مئیخانا ویا راک و یاخود مئتال اولسون، سارای موسیقیلرین ترسینه، ایچلرینده عوصیان، نئشه و جوشقو داشییارلار و بو ندنلرله حوکومتلره و یؤنه تیمه تهلیکه لی و قورخودوجودولار.