گؤگ ترکها از همان لحظه نخست برپایی کشورشان، سرزمینهای میان کوههای کینگان تا سمرقند و بلخ را در برگرفته و تا کاشغر پیش رفته و اقوام ساکن این سرزمینها را تحت سلطة خود گرفتند. در سال 562 م دولت هپتالها در نتیجة اتحاد گؤگ ترک- ساسانی برافتاد و گؤگ ترکها فرغانه، ماوراءالنهر و سغد را به دست آورده و چون ابتکار عمل را در راه شمالی ابریشم به دست گرفته بودند، وارد کشمکش شدند تا مناطق تخارستان، چغانیان و باختریا را که دراختیار ساسانیان بود، به چنگ آورده و ابتکار عمل را در راه جنوبی ابریشم بدست آورند.

به گزارش دورنانیوز، جاده ابریشم جاده‎ای زمینی است که نام خود را از کالای اساسی مورد تعامل در آن یعنی ابریشم گرفته و چین را از طریق آسیای مرکزی و ایران به بین النهرین مربوط کرده و به بنادر انطاکیه و صور در ساحل مدیترانه ارتباط می‎داد.[۱] منطقه خامی نخستین جایی بود که جاده ابریشم پس از مرزهای چین و عبور از صحرای گبی، به آنجا می‎رسید.

جاده از اینجا به شمال متمایل می‎شد و از کوههای کنار بارگؤل گذشته و به جونقارا و از آنجا به سرزمین تولسها در کنار دریاچه بالخاش و از آنجا به سرزمین گؤگ ترک می‎رسید. از آنجا به سوی غرب پیش رفته و به شهر تراز در کناررود تالاس می‎رسید. راه میانی نیز از تورفان، قاراشار و کوچا گذشته، در طول کوههای تیان شان پیش رفته، از گذرگاه تِرِک در غرب کاشغر گذشته و از کنار فرغانه و اسروشنه به سمرقند و بخارا یعنی مراکز تجاری سغدیان وارد می‎شد.

از اینجا نیز مسیر خود را به سوی جنوب غربی ادامه داده و پس از مرو، به قلمرو ساسانی می‎رسید. سومین مسیر از قسمت جنوبی قلمرو خاقانات ترک می‎گذشت. کاروانهایی که از این راه می‎گذاشتند ختن، یارکند و صحرای گبی را پشت سر گذاشته، سپس از فلات مرتفع پامیر، بدخشان و تخارستان عبور کرده،  از طریق گردنه‎های بامیان و غزنه به هندوستان می‎رسیدند.[۲]

علاوه بر این جاده ابریشم مسیرهای دریای نیز داشت. ابریشم و دیگر محصولات از چانگان در شرقی ترین نقطه چین، به بنادر دیگر چین و از آنجا به سیلان و خلیج بصره فرستاده می‎شد. کشتیهایی که از شهر بندری اوبولـله در نزدیکی شهر بصره وارد شط العرب می‎شدند، به مدائن پایتخت ساسانیان و حیره می‎رسیدند و از طریق بازارهایی که در آنجا برپا شده بود، کالاهای خود را به هر طرف از خاورمیانه پخش می‎کردند.

برخی کشتیها که از هندوستان حرکت می‎کردند، به عربستان جنوبی، یمن و حبشه می‎رفتند و از بندر اولیس حبشه، کالاهایی آفریقایی مانند بخور، خیار هندی، زمرّد، عاج فیل را به هندوستان می‎آوردند. همچنین کشتیهایی که از شرق دور می‎آمدند، به بنادری همچون ماداگاسکار، مالیندی، مومباسا، کیلیا می‎‎رفتند. تجار بیزانس به اسکندریه آمده از ائیله به دریای سرخ و ازآنجا از طریق راه زمینی و حبشه، تجارت ابریشم را انجام می‎دادند.

در سال ۵۲۵ میلادی ذی نواس حکمران یمن، تجار بیزانس را کُشت و میان او و حبشیان جنگ درگرفت. بدین ترتیب این راه تجاری متروک ماند.[۳] در مسیر دریایی دیگر جاده ابریشم از راه هنجراب در شمال کالاهایی را که به بنادر سند و گجرات می آمد، از راه خلیج بصره و یا عدن و دریای سرخ به بندر اسکندریه مصر و از آنجا به غرب حمل می‎شد.

فعالترین گذرگاههای دریایی جاده ابریشم در خلیج بصره قرار داشت. بویژه چینیها در دوره خاندان تانگ از طریق سواحل مالابار هندوستان به خلیج بصره می آمدند. سیراف و کیش مهمترین شهرهای بندری اینجا بودند. دراینجا کالاهایی که از بصره، عمّان و یگر جاها می آمد، بارگیری می شد و پس ازعبور از سواحل عربستان تا مسقط به سواحل مالابار رسیده و از جزیره سیلان عبور کرده تا تنگه مالاکا طی مسیر می کردند.[۴] با این وصف راههای دریایی ابریشم بیشتر از راههای زمینی مورد رغبت بودند. چون ترکان بر سرراه جاده زمینی ابریشم قرار گرفته بودند، ساسانیان بیشتر از طریق بنادر بصره و اقیانوس هند تجارت می کردند.[۵]

در این جاده تنها تجارت ابریشم انجام نمی‎شد. پنبه و عاج از هندستان، نقره و مس و فیروزه و لاجورد از آسیای مرکزی، کتان، قماش و شترهای دوکوهانه از قسمتهای شمالی هندوستان به غرب فرستاده می شد.[۶] جاحظ در یک رساله منسوب به خود، ضمن برشمردن کالاهایی که از شهرهای چین، هند، آسیای مرکزی و ایران می‎آمد، می‎گوید که ابریشم، شمشیر، کاغذ، مرکّب، زین، ظروف زرّین و سیمین مکان مهمی در میان کالاهای چینی دارند.[۷] پس از آنکه کشور ساسانیان به دست تازیان افتاد، از پایتخت آنها یعنی مدائن مقدار زیادی لباس ابریشمی، قماش، ادویه، مشک، عنبر، عود و کافور بدست آمد.[۸]

جاده‎ای که از جنوب سیبری می‎گذشت و نام جاده «کُرک» گرفته بود، قدیمی ترین مسیر جاده ابریشم در گذرگاه شمال محسوب می‎شد. این جاده از مصب رود دُن آغاز شده، بدون ورود به سرزمین پارسها، به سوی شمال پیچیده از جنوب به سیبری به حوضه تاریم می‎رسید.[۹]

جاده ابریشم در مقیاس گسترده در سده دوم پیش از میلاد به دست هونها افتاد. اشاره شده است که از محل زندگی آنها در «نویون اولا» مقدار زیادی پارچه‎های ابریشمین یافت شده است. در سال ۱۴۰۰ قبل از میلاد «وو دی» امپراتور چین، اختیار جاده ابریشم ا از دست هونها گرفته و آنها را وادار کرد تا بسوی گبی عقب بنشینند.

پس از توسعه ابریشم در چین، مبادلات تجاری میان هندوستان، کوچا و تورفان جان گرفت.[۱۰] تا نیمه دوم سده پنجم میلادی کوشانها و تاپقاجها بر جاده ابریشم تسلط یافتند. پس از سقوط کوشانها و تاپقاجها، کشمکش میان بیزانس، ایران، هپتالها و توران بر سر جاده ابریشم آغاز شد. ایران و بیزانس جهت برپایی شهرهای گمرکی مناسب برای فروش کالاهایشان توافقاتی کردند. آرتاشات، نصیبین و رقّه به عنوان مهمترین مراکز گمرکی میان دو کشور درآمد.

انوشیروان ساسانی برای محروم کردن ترکان از تجارت ابریشم، فعالیت تجاری سغدیان را قدغن کرد. در نتیجه نزدیکی میان گؤگ ترکها و بیزانس، یک راه تجاری جدید در شمال دریای خزر باز شد که از آنجا به بندر کرچ منتهی می‎شد.[۱۱]

گؤگ ترکها که مهمترین و سومین پایه روابط توران – ایران را در دوره ساسانیان تشکیل می‎دادند، به عنوان وارثان «هیونگ نو»ها در سرزمین سو در سمت راست «دریای غرب» می‎زیسته[۱۲]  و خود را «توکوئه» می نامیدند. اینان توسط «تای وو» حکمران «وئی» از یورتهایشان خارج شده و به دامنه‎های جنوبی کوههای آلتای آمدند. این منطقه با شمال منطقه تورفان و غرب باتلاقهای دریاچه ائتسین محصور می‎شد.

آنان پس از جایگیری در اینجا تحت الحمایه آوارها قرار گرفته و به عنوان قومی آهنگر در سال ۵۵۲ میلادی امپراتوی بزرگ آوار را برانداختند. آنان ظرف مدت کوتاه ۲۵ ساله مرزهای خود را از اقیانوس بزرگ تا دریای سیاه رسانده و به عنوان حاکم بلامنازع قسمت زمینی جادّه ابریشم درآمدند.[۱۳]

گؤگ ترکها از همان لحظه نخست برپایی کشورشان، سرزمینهای میان کوههای کینگان تا سمرقند و بلخ را در برگرفته و تا کاشغر پیش رفته و اقوام ساکن این سرزمینها را تحت سلطه خود گرفتند.[۱۴] در سال ۵۶۲ م دولت هپتالها در نتیجه اتحاد گؤگ ترک- ساسانی برافتاد و گؤگ ترکها فرغانه، ماوراءالنهر و سغد را به دست آورده و چون ابتکار عمل را در راه شمالی ابریشم به دست گرفته بودند، وارد کشمکش شدند تا مناطق تخارستان، چغانیان و باختریا را که دراختیار ساسانیان بود، به چنگ آورده و ابتکار عمل را در راه جنوبی ابریشم بدست آورند.

 منابع و توضیحات:

[۱] – Hausing, Hans Wilhelm. Ipek yolu ve orta asiya kultur tarihi. Kayseri. 1977. P. 22.

[۲] – Hausing, Hans Wilhelm. P.15- 17. همچنین ن.ک:

– بوزقورت، نبی. مادّه «ایپک یولو» در دایره المعارف اسلام. جلد ۲۲٫ صص ۳۷۱-۳۷۰٫

[۳] . بوزقورت، نبی. همان. صص ۳۷۲٫

[۴] – Heyd, Wilhelm. Yakin dogu ticaret tarihi. TTK. Ankara. 2006. P. 34.

[۵] – Heyd, Wilhelm. P. 36.

[۶] – Hausing, Hans Wilhelm. P.51.

[۷] . بوزقورت، نبی. همان. صص ۳۷۲٫

[۸] – Heyd, Wilhelm. P. 20.

[۹] – Hausing, Hans Wilhelm. P.13.

[۱۰] . بوزقورت، نبی. همان. صص ۳۷۰٫

[۱۱] . بوزقورت، نبی. همان. صص ۳۷۰٫

[۱۲] – Tashagil, Ahmet. Goy turkler. TTK. Ankara. 1995. No. 1. P. 9.

[۱۳] – Atalay, Ibrahim. Turk dunyasinin cografiyasi. Turkler. 1. P. 242.

[۱۴] – Kurat, Akdes nemat. Goyturk qaganligi. Turkler. 2. P. 53.

نویسنده: احمد آلتون گؤگ | ترجمه: پرویز شاهمرسی