نخستين اشعار كلاسيك به زبان ادبي تركي - مئهران باهارلي
شيخ عزالدين حسن اوغلو اسفرايني (دوغوم ؟ - اؤلوم ١٢٦٠)
شاعر و متصوف بزرگ ترك، "شيخ عزالدين اسفرايني خراساني" متخلص به "حسن اوغلو" در تذكره هاي قديمي و نيز تاريخ ادبيات تركي از موقعيتي استثنايي برخوردار است. او به عنوان پيشگام و يكي از مهمترين شعرايي كه به زبان تركي آزربايجاني سروده اند پذيرفته شده است.
تاريخ ادبيات تركي ديواني در خراسان، ايران، آزربايجان و تركيه همه با اشعار شعراي ترك خراسان شروع ميشود. اولين شعراي تركي گوي ادبيات ديواني در آزربايجان حسن اوغلو و در آنادولو خواجه دخاني هر دو از تركهاي خراسان ميباشند. موقعيت اين دو در ادبيات تركي بسان موقعيت حنظله بادغيسي و ابوشكور بلخي نخستين شاعران دري-فارسي سرا (از افغانستان امروزي) است.
حسن اوغلو اسفرايني، متولد شهر ترك نشين اسفراين در خراسان در قرن ١٣ ميلادي (اواخر قرن ٧ هجري) بوده و از تركان خراسان است. اين صوفي حروفي كه شرح حال او در تذكره الشعراي دولتشاه سمرقندي آمده، به سال ١٢٦٠ ميلادي فوت نموده است. (باني دين - مذهب آزربايجاني حروفي، "فضل الله نعيمي تبريزي" است). حسن اوغلو در عالم طريقت مريد "شيخ جمال الدين ذاكر" حروفي بود. اين خود نشان ميدهد كه محتملا او در سالهاي پاياني قرن ١٢ ميلادي بدنيا آمده است.
حسن اوغلو داراي ديوان شعري به زبانهاي تركي و فارسي بوده كه به روزگار ما نرسيده است. امروزه از سروده هاي وي تنها سه غزل تركي و يك شعر فارسي در دست است. از اينها دو غزل، توسط تذكره نويسهاي قپچاقي حفظ شده است. برخي قطعات تركي در "تذكره عاشق چلبي" نيز به وي نسبت داده شده اند. وي در اشعار تركي خويش مخلص "حسن اوغلو" و در اشعار فارسي "پور حسن" را بكار برده است. از آنجاييكه زبان شعري وي روان، با صلابت و متكامل است گمان نميرود كه اين سروده ها نخستين نمونه و تجربه هاي شعري در زبان تركي باشند. با اينهمه به سبب آنكه فعلا آثار قديميتري به زبان ادبي تركي آزربايجان در دست نيست، سروده هاي حسن اوغلو به عنوان نخستين نمونه هاي زبان ادبي و نظم تركي آزربايجان و خود وي نيز به عنوان نخستين شاعري كه به اين زبان شعر سروده است پذيرفته ميشود.
اشعار حسن اوغلو در خاورميانه حتي شمال آفريقا شناخته شده و بسيار رايج بوده است. غزلهاي او در مدت كمي در بين تركان آزربايجان، آناتولي و مصر محبوبيت يافته و شعرايي مانند "سيف سرايي" شاعر قپچاقي دربار دولت تركي مملوك مصر در قرن ١٤ ميلادي و "احمد داعي" در قرن ١٥ ميلادي در آناتولي بر آنها نظيره نوشته اند.
اسفراين امروز: تركها كه بزرگترين گروه ملي در شمال استان خراسان را تشكيل ميدهند در اين ناحيه در شهرها و روستاهاي تماما ترك نشين و يا آميخته با ديگر گروههاي ملي زندگي ميكنند. اسفراين نيز يكي از شهرهاي شمال خراسان است كه علي رغم همسان سازي و فارس سازي گسترده تركان اين خطه، اكنون نيز اقلا يك سوم از جمعيتش را تركها تشكيل ميدهند (دو سوم بقيه را كردها و فارسها تشكيل ميدهند). معمول است كه لهجه تركهاي اين نواحي كه بيشتر در اسفراين، صفي آباد و بام و ....سكونت دارند در يك زيرگروه و با نام "جنوب-غربي" لهجه هاي "تركي خراساني" ناميده شوند. تركي خراساني و تركي آزربايجاني امروزه دو گروه لهجه هاي عمده زبان تركي در ايران را تشكيل ميدهند.
بسيار بجا خواهد بود كه هنرمندان و خادمين فرهنگي و ادبي تركهاي ساكن در ايران، بويژه تركهاي ساكن در خراسان و آزربايجان، حتي دولتين ايران و آزربايجان، براي گراميداشت حسن اوغلو و يادبود خدمت وي به زبان، ادبيات و فرهنگ ملي تركي، آزربايجان و ايران، همه ساله مراسم يادبودي برگزار ويا حتي مجتمع-انجمني در شهر اسفراين بنام وي تاسيس نمايند. برپا ساختن تنديس وي در اسفراين و يا حتي تخصيص روزي به نام وي جهت روز ملي شعر تركي نيز ميتواند انديشيده شود.
در زير سه نخستين غزل به زبان تركي آزربايجان، يادگار حسن اوغلو تقديم ميشود:
-----------------------------------
بيرينجي غزه‌ل
عجه‌ب! بيلسه‌م مني شئيدا قيلان كيم؟
منه بو عئشق اودون پئيدا قيلان كيم؟
عجه‌بله‌ره‌م، عجه‌ب قالديم ايلاهي!
ايمان اهلين دؤنوب، ترسا قيلان كيم؟
قاميشدان شككه‌ر-و داشدان جه‌واهير،
آغاجدان دانه‌يي خورما قيلان كيم؟
تنيم يئتميش ايكي دورلو داماردير،
كيمين ايرماق، كيمين دريا قيلان كيم؟
قو بو تدبيري! گل تقدير ائيله!
بوگونكو وعده‌ني فردا قيلان كيم؟
بو نعطين فرشيني، هرده‌م بو فرراش،
بو عرشين رنگيني مينا قيلان كيم؟
حسه‌ن اوغلو، بو بير قطره مئنيده‌ن،
اونون خوب صوره‌تين زيبا قيلان كيم؟
-------------------------------------
ايكينجي غزه‌ل
آپاردي كؤنلومو بير خوش قمه‌ر اوز، جانفه‌زا ديلبه‌ر،
نه ديلبه‌ر!؟ ديلبه‌ر-ي شاهيد، نه شاهيد!؟ شاهيد-ي سروه‌ر.
من اؤلسه‌م، سن بوت-ي شنگول، صوراحي ائيله‌مه قولقول!
نه قولقول!؟ قولقول-ي باده، نه باده!؟ باده-يي احمه‌ر.
باشيمدان گئچمه‌دي هرگيز، سنينله ايچديييم باده،
نه باده!؟ باده-يي مستي، نه مستي!؟ مستي-يي ساغه‌ر.
شها! شيرين سؤزون قيلير، ميصير´ده هر زامان كاسيد،
نه كاسيد!؟ كاسيد-ي قييمه‌ت، نه قييمه‌ت!؟ قييمه‌ت-ي شككه‌ر.
توتوشمه‌يينجه در آته‌ش، بليرمه‌ز خيصله‌ت-ي عنبه‌ر،
نه عنبه‌ر!؟ عنبه‌ر-ي سوزيش، نه سوزيش!؟ سوزيش-ي ميجمه‌ر.
ازه‌لده جانيم ايچينده، يازيلدي صوره‌ت-ي معني،
نه معني!؟ معني-يي صوره‌ت، نه صوره‌ت!؟ صوره‌ت-ي دفته‌ر.
حسه‌ن اوغلو سنه گرچي، دوعاچيدير، ولي صاديق،
نه صاديق!؟ صايدق-ي بنده، نه بنده!؟ بنده-يي چاكه‌ر.
----------------------------------
اوچونجو غزه‌ل
نئجه‌سين؟ گل ائي اوزو آغيم منيم!
سن اريتدين اودلارا ياغيم منيم.
آند ايچه‌ره‌م، سنده‌ن آرتيق سئومه‌يه‌م،
سنين ايله خوش گئچه‌ر چاغيم منيم.
حوسن ايچينده سنه مانه‌ند اولمايا،
اصلي اوجا، كؤنلو آلچاغيم منيم.
آل اليمي اره‌ييم مقصودوما
قويما اوره‌كده يانا داغيم منيم.
سن رقيبه سيرريني فاش ائيله‌دين،
اونون ايله اولدو شيلتاغيم منيم.
قيشلاديم قاپيندا ايتله‌رين ايله
اولدو كويون ايشده يايلاغيم منيم.
من اؤلوجه‌ك يولونا گؤمون مني،
باخا دورسون يارا تورپاغيم منيم.
تورپاغيمدان بيته حسره‌تله آغاج
قيلا زاري جومله يارپاغيم منيم.
بو حسه‌ن اوغلو سنين بنده‌ن دورور،
اونو رد ائتمه! ائي اوزو آغيم منيم.
