عالم، شاعر و زبان شناس قرن هفتم هجری حسام‌الدین حسن ابن عبدالمؤمن خویی، نام خود را با نگارش آثاری به زبان‌های فارسی، ترکی و عربی جاودانه کرده است. او بین سال‌های ۶۰۰ الی ۶۱۰ هجری قمری در شهر خوی بدنیا آمد و پس از تحصیل علوم مختلف زمان، بر زبان‌های جاری و زبان‌های باستانی تسلط یافت و با نگارش آثاری ماندگار شهرت یافت و به دربار سلاطین سلجوقی فرا خوانده شد. او در دربار سلاطین ارج و منزلت یافت و بیش از پیش توانست در گسترش و توسعه علوم زمان توفیق بدست آورد. وی آثار خود را تقدیم به سلاطین سلجوقی کرده و بعد از عمری تلاش در عرصه‌های علوم زمان به سال ۶۸۶ قمری رخ در نقاب خاک کشید. از او کتاب‌های ذیل در دست است:

– نصیب الفتیان و نسیب التبیان (۵۵۰ بیت عربی- فارسی)

– نزهه الکتاب و نحفه الاحباب (قواعد نگارش فارسی و عربی)

– قواعد الرسائل و فوائد الفضایل (قواعد انشا فارسی)

– دیوان (تورکی و فارسی)

– ملتمسات

– تحفه حسام

او به سه زبان عمده جهان اسلام – عربی، تورکی و فارسی – تسلط داشته و آثارش را به هر سه زبان نوشته است. تلاش‌های وی برای آموزش این زبان‌ها به ملت‌های مسلمان از خدمات گرانبار اوست. در میان آثار وی، تحفه حسام از ارزش والایی برخوردار است و در این کتاب می‌کوشد تا زبان فارسی را که سلجوقیان در آن محدوده تاریخی برای توسعه و گسترش آن تلاش می‌کردند برای تورک‌های آذربایجان بیاموزد و برای این امر، از هنر شعری استفاده نموده و به صورت مرسوم نصاب، دو زبان را آموزش داده است. زبان اصلی کتاب تورکی است و برای تورک‌زبانان، فارسی را می‌آموزد. در این کتاب بالغ بر ۱۳۰۰ واژه را با روشی نوین نسبت به آن زمان می‌آموزد و جالب آنکه از واژگان بسیار اصیل بهره می‌گیرد و نه تنها واژگان، بلکه افعال، اصطلاحات و حتی ضرب‌المثلها را نیز می‌آموزد.

زبان او در آموزش زبان برخاسته از هنر شعری است که بسیار روان و محکم است و با تسلط بر اوزان شعری، و با استفاده از اوزان مختلف تنوع خاصی به اثر داده و رغبت آموزندگان را افزایش داده است. نمونه ای از اشعار او:

خدا تانری، توانگر معنی سی بای،                   ایشه بویروق ائدیجی کارفرمای

بزرگ اولو، پیامبردیر خبرچی،                         فرشته دیر سروش، اؤگ دن کئچن رای

ستاره اولدوز و خورشید گونش،                    زمین یئر، آسمان گؤی، ماه دیر آی

پرستو قیرلانغیج، یاهو دگنک،                      دخی بیر هندلی سلطان دیر رای

تبر بالتا، قیلیج شمشیر و تیر اوخ،                 سپر قالخان، کمین پوسقو، کمان یای

شش اؤیکن، گرده بؤیرک، دست ال دیر،       زبان دیل، دل کؤنول، سر باش، آیاق پای..

ارزش کتاب حسام الدین خویی این است که جزو نخستین آثاری است که دوستی بین زبان‌ها و ملت‌ها را نشانه گرفته و برای ایجاد این دوستی تلاش می‌کند. همچنین نشان می‌دهد که زبان ترکی دارای ادبیاتی غنی بوده و رغبت ترکان آذربایجان برای آموزش زبان فارسی وجود داشته است. ادبیات ترکی در این مقطع زمانی بسیار گسترده بوده و صدها شاعر و دانشمند آثار خود را به زبان مادری خود می‌نوشتند که از آن جمله می‌توان به مولانا بلخی، خواجه علی خوارزمی، خواجه احمد فقیه، شیخ صفی الدین اردبیلی، مولانا عتیقی زنجانی، عزالدین حسن اوغلو اسفراینی، خواجه احمد دهانی و دیگران اشاره کرد که آثار ارزشمندی از آنان در دست است، هرچند که بسیاری از این آثار هنوز در کشور خودمان چاپ و منتشر نشده‌اند.

حسام الدین خویی با تسلطی که بر زبانهای عربی، فارسی، تورکی و حتی پهلوی و دیگر زبان‌های باستانی دارد تلاش می‌کند تا این نعمات بشری از بین نرود و همچنان زنده و پویا فراگرفته شوند و به همین خاطر هم دهها واژه از زبان پهلوی می‌توان در داخل هزار و سیصد واژه فارسی موجود در تحفه حسام یافت. در این میان تنوع اوزان شعری حسام نیز قابل ذکر است که توانسته است در ۳۰۲ بیت – کل ابیات این اثر – در ۲۰ باب ۲۰ وزن عروضی را بکار گرفته و در اثر زیبای خود تنوعی بی‌بدیل بیافریند که در نوع خود بی‌نظیر و نشانگر توانمندی و تسلط وی بر ادبیات زمان دارد. از این گذشته، تسلط وی بر قواعد هر سه زبان مطرح دنیای اسلام، از صرف و نحو تا واژگان و اصطلاحات حیرت انگیز است.

نگارش کتاب تحفه حسام به احتمال زیاد بین سال‌های ۶۴۰ الی ۶۵۰ قمری اتفاق افتاده است و نسخه‌های خطی بسیاری در گوشه و کنار جهان از این اثر موجود است که نخستین بار در سال ۱۹۹۴ بر اساس نسخه آکادمی علوم جمهوری آذربایجان در باکو منتشر شد و سپس دکتر حسین محمدزاده صدیق و پرویز زارع شاهمرسی در سال ۱۳۸۹ بر اساس همین چاپ منتشر نمودند. تردیدی نیست که این کتاب امروز هم ارزش علمی خود را داراست و هنوز ادیبان تورک و فارس می‌باید که واژگان مطرح در این اثر را بازتولید کرده و بر گنجینگان فرهنگ امروزی بیفزایند، زیرا بسیاری از این واژگان امروز فراموش سده و یا حتی شناخته نشده‌اند.