آذربایجانین موعاصیر تاریخینده چوخلو ضیالی و آیدین فیکره راست گلیریک کی بعضیلرینین آذربایجان میللتینین طالعینده بؤیوک روللاری اولوب. یقینَن بونلاردان بیری ایلک میللی آذربایجان جومهوریتینی قوران، «محمدامین رسولزاده» دیر. رسولزاده تکجه آذربایجان یوخ بلکه بوتون قافقاز منطقه سینین ان بؤیوک موتفکرلریندن بیری ساییلیر؛ بونو، یازیلارینی اوخودوغوموز زامان راحاتجا آنلایا بیلمک اولور. یازیلاری تکجه یاشادیغی زامانا حصر اولونماییب و بوگون ده او یازیلاری اوخودوغوموزدا بئله، بوگونکو دوروما اویغون اولدوغونو حیس ائله يیریک.

رسولزاده نین ده يرلی یازیلاریندان بیری "دیریلیک نه دیر و میللی دیریلیک نه دیر؟" یازیسی دیر. رسولزاده بو یازیلاریندا بئله یازیر: "دیریلیک محض قووتلی اولماقدان عیبارتدیر. بدنن و روحن قووتلی اولماق. گرک بیر اینسان و گرک بیر میللت، عملن قووتلی اولمایینجا دونیادا یاشایا بیلمک نعمتیندن محروم دور."

او، بو یازیدا اؤنجه میللتی بیر اینسانا بنزه دیب و سونرا اینسانین دیریلیگی اوچون لازیم اولانلاری ساییر و سونرا میللته تعمیم وئریر. اونون تعریفینه گؤره "قومیت، یالنیز نسیل و دیل بیرلیگی، میللیت، دیل و مدنیت بیرلیگی و میللت ایسه مدنیت و میللی دیریلیگی درک ائتمکله حاصیل اولور".

رسولزاده بو یازیدا یازیر نئجه کی بیر اینسانین مفکوره سیز یاشاماق ایمکانی یوخدور، بیر میللتین دیریلیگی اوچون ده بیر مفکوره نین اولماسی گره کلی دیر. بئله جه بونو بیان ائدیر کی گئرچک دیری اولماق اوچون گوجلو گؤوده (بدن) لازیم دیر آمما گوجلو گؤوده گرچک دیریلیک اوچون یئتمز. گئرچک دیریلیک اوچون گوجلو بدنی، یؤنله دن بیر مفکوره ده لازیم دیر.

آذربایجان-ین بؤیوک موتفکری، محمد امین رسولزاده –نین یازدیغی "دیریلیک نه دیر؟" یازیسیندان ایلهام آلاراق، گونئی آذربایجان میللی حرکتینه او آچیدان باخیریق. ایلک اؤنجه گئرچک دیریلیک اوچون گوجلو بدنین اولماسی دوشونجه سینی یئنی دن خاطیرلاتماقدا فایدا وار دئیه دوشونورم.

ایندی بو سورو سورولمالیدیر: گوجلو بدنین اولماسی اوچون نه لر گرکلی دیر؟

دکارت-نیوتن-ون جزءگرا باخیش آچیسیندان فایدالانیب بو سورویا جاواب وئرمک اولار. اونلارین نظرینه هر سیستم بیر نئچه پارچادان یارانیب. بو پارچالارین ساغلام اولماسی سیستمین ساغلام چالیشماسینین ایلک شرطی دیر. بیر اینسانین ایسه ساغلام و گوجلو بدنه صاحیب اولماسی اوچون ایچ اورقانلارینین ساغلام چالیشماسی گرکلی دیر. هر اورقان اؤز ایشینی و گؤره وینی دوغرو-دوزگون یئرینه یئتیره بیلمه سه اینسان اوچون حیاتی تهلوکه بئله باش وئره بیلر. بو اینسان گونئی آذربایجان میللتی فرض اولونسا سؤزو کئچدیگی اورقانلار یقینَن بو حرکتده اولان قوروم، قوروپ، تشکیلاتلار و فعاللاردیلار. یعنی دئمک اولار میللی حرکتین گوجلو اولماسی اوچون هر شئیدن اؤنجه ساغلام چالیشان قوروم، قوروپ، تشکیلاتلار و نفرلر اولمالیدیر.

اینسانین دیریلیگی اوچون اورقانلارینین دوزگون چالیشماسی گرکلی اولسا گوجلو اینسان اولماق اوچون داها اؤنملی و اولماسی لازیم اولان باشقا بیر شئی ده وار: بو اورقانلارین آراسینداکی ایلیشکی و باغلانتی. بیر بدنده اورقانلار نه قدر ساغلام اولسادا بو اورقانلارین اینسان آدلی بیر بوتونلوک ایچینده قوردوغو علاقه نین دوزگون اولدوغو، بو بوتونلویون ساغلام و گوجلو اولماسینین اصیل گره یی دیر. داها دوغروسو اورقانلار بیرلیکده چالیشا بیلمسه لر گوجلو بدن و قووتلی اینسانین اولماسی دا مومکون دئییل. بدنده اولان اورقانلار تکجه یان-یانا  اولمالاری یئتَرلی دئییل. بلکه اونلارین برابر یاشاماق ایسته يی و بیرلیکده یاشاما آرزیسی دا اولمالیدیر. اؤرنک اوچون نقل ائدیلمیش اورقانلارا دیققت ائله مه لییک. بعضن بیر خسته نی حیاتی تهلوکه دن قورتارماق اوچون خسته لیک ندنی اولان اورقانی آلینیب یئرینه بیر باشقا اورقان نقل ائدیلیر. آمما بیر سوره سونرا بدن بو اورقانی دیشلاییب اونو قبول ائتمیر؛ یانی بدن بو اورقانلا  یاشاماق ایسته میر. دئمک اورقانلارین یان-یانا دوزولدویو یئترلی دئییل و بیر بوتونلوکده یاشاماق اوچون بوتونلوکده یاشاماق ایسته یی گرکلی دیر. میللی حرکت ایچینده اولان قوروم، قوروپ، تشکیلاتلار و فعاللار دا میللی حرکت آدلی بیر اینسانی گوجلو، قووتلی و دیری یاشاتماق ایسته سه لر تکجه بیر یوللاری وار: بیرلیک و برابرلیکده اولماق. بو بیرلیگی یاراتماق اوچون ده تکجه بیر یئره توپلانماق و چئشیدلی توپلانتی لاردا گؤروشمک یئترلی دئییل، بیرلیک ایسته یی اولمالی دیر؛ هم ده میللی حرکتده اولانلارین هامیسی نین طرفیندن؛ قوروپلار، تشکیلاتلار و فعاللارین هامیسی. نئجه کی محمد امین رسولزاده ده بیرمیللت اولماق اوچون میللت داخیلینده اولان موختلیف هیئت لرین بیر-بیری ایله برابر یاشاماسینی، متحد بیر دیریلیک کئچیرمه لرینی آرزو ائتمه لرینی شرط بیلیب دئییر:

"دیریلیک محض قووتلی اولماقدان عیبارتدیر. بدنَن و روحَن قووتلی اولماق. گرک بیر اینسان و گرک بیر میللت عملَن و بدنَن قووتلی اولمایینجا دونیادا یاشایا بیلمک نعمتیندن محروم دور."

1390 ایلینین "میللی بیرلیک ایلی" آدلانماسی بیر فورصت کیمی میللی حرکتین طرفیندن ده یرلندیریلیب بیرلیک ایسته یينین یارادیلماسی و گوجلنمه سی اوچون چالیشیلمالی دیر. بو بیرلیک سایه سینده داها گوجلو، داها آکتیو بیر میللی حرکتی گؤرمك مومكوندور.