1992.نجی ایلین 25 فئورالینی 26 فئورالا باغلایان گئجه ، آذربایجان و دونیا تاریخینده قارانلیق و قانلی ، اینسانلیق آدینا اوتانج وئریجی بیر گئجه اولموش دور. همین گئجه ده ائرمنستان گوجلری و روسیه نین 366.نجی موتوریزه پیاده آلایی ، قره باغ بؤلگه سینین خوجالی شهرینده سون زامانلارین ان بؤیوک و دهشتلی سوی قیریمینا امضا آتدیلار. قره باغین ان بؤیوک سیویل (غیرنظامی) قتل عامی خوجالی سوی قیریمی دیر. بو فاجعه و ائرمنی لر و روسلارین ایشلدیکلری اینسانلیق سوچو ، او زامانلار چئشیدلی قوروم لار و مئدیالار طرفیندن تصدیق لندی. اینسان حاقلاری ساوونما مرکزی (1)، اینسان حاقلاری ایزله مه اؤرگوتو (2)، نیویورک تایمز قزئتی (3) و تایم درگی سی (4) اونلاردان بیر نئچه سی دیر. آذربایجان (قوزئی) دؤولتی نین رسمی رقم لرینه گؤره ، 63 اوشاق ، 106 قادین ، 70 یاشلی اولماق اوزره ، 613 نفر خوجالی دا قتل ائدیلیب. بونلارا علاوه اولاراق 487 یارالی ، 1275 نفر اسیر و 150 نفر ایتگین دوشوب لر.

گونئی آذربایجان اتحاد و ترقی جمعیتی اولاراق بو دهشتلی سوی قیریمی شدتله قیناییب و بو اینسانلیق سوچونون دونیا سویه سینده چئشیدلی دیاسپورالارین چالیشمالاری ایله اؤرت باس ائدیلمه سی و ائله جه ده میللتیمیزین مظلومیتی نی عبرت له ایزله ییریک.

آذربایجان میللتی بلکی ده ان چوخ سالدیریلارا ، سوی قیریملارا و باسقی لارا معروض قالان دونیا میللتلریندن بیریسی دیر. بوگونکو دوروم دا ، بو اولایلارا ساده جه دویغوسال یاناشمالار یئترلی دئییل. حاقلاریمیزی قوروماق و بیر داها فاجعه لرله قارشی – قارشی یا قالماماق اوچون "ندن" لر آرامالی ییق. قره باغ اشغالیندان سونرا ، طبیعی کی ائرمنی لر ان بؤیوک تورک دوشمانی کیمی گؤرونورلر. اونلارین آجیماسیزجا قان تؤکمه لری و بیزیم آجیناجاقلی جان و تورپاق ایتیرمه میزی آنلاماق اوچون ، خوجالی سوی قیریمیندان داها اسکی لره گئتمه لی ییک. بورادا ان اؤنملی فاکتور ، "میللی کیملیک" مسئله سیدیر. داها دوغروسو میللی کیملیک لرین دینی کیملیک لر قارشی سیندا داها آوانتاژلی اولدوقلاری.

میللی و دینی کیملیک لرینین چاتیشماسی ائرمنی لر و مسلمان لار (اصلینده آذربایجان تورک لری) مناسبت لرینده تمامیله آیدین دیر. رحکتلیک "محمد سعید اردوبادی" نین "قانلی سنه لر" کیتابیندا بو مسئله نی گؤرمه مک ایمکان سیزدیر:

سنه: 1905 م ، ایون آیینین 16 سیندا ، اوچ ائرمنی میللت چی سی (داشناق) قاجار قریه سینده بیر چوخ کندین مسلمان جماعتی نی (تورکلر) "آق اوغلان" آدلی بیر مکان دا توپلاییب اونلارا نطق ائتمیش لر:

"جماعت! بیز ائرمنی مسلمان و جمله قافقازلیلارا لازمدیر کی هر بیر مطلبه بیر مثل گتیریب تا اینکه بوطوریله جماعتیمیزه بیر سؤز باشا سالاق. زیرا بیزده خصوصا سیز مسلمانلاردا اصلا علم معرفت(!) نوری یوخدور... بیز ائرمنی ملتی نئچه وقتدن بری ، حقوق ملیه میزی و استقلال اداره میزی طلب ائتمک تمناسینداییز... نهایت بیزیم دوشمنیمیز اولان روسیه سلطنتی بؤیوک جثه لی فیل منزله سینده دیر... بلکه بو فیلین اتینی ، قانینی محو ائتمکله مدت لریله غفلت و اسارت ایچینده یاشامیش ملتلرینده یوزینه عدالت نوری دوشه ... بیز ائرمنی لر ملتی چوخدان بری بو خیالده ایدیک کی قافقازدا بیر (قازان) یعنی (خوراک پیشیرن قاب) آسیب اونون ایچینده عدالت مساوات خورکلرینی پیشیریب سیزی و بیر نئچه طایفه لریده شو خورکدن حصه سینده ائده ک. شیمدی همان قازان حاضردیر و اونی قورماقابیر (سه پایه) اوچ آیاقلی اوجاق لازمدیر... همان سه پایه نین بیریسی ائرمنیلر بیریسیده گورجیلر دیر. شیمدی لازمدیر (سه پایه) نین ساج آیاقین بیر قیچی دا سیز مسلمانلار اولاسینیز البته لازمدیر کی مسلمان قارداشلاریمیز بیزلره اطاعت ائدیب ساج آیاقینین اوچونجو آیاقی حساب اولونسونلار... آیا ائشیدیبسینیز شوشا دا بیزیم نه قدر اجزا ناریه لریمیز قبریستاندا و سایر یئرلرده توتولدی؟ مسلمانلاردان بلی! بلی!... اگر سیزلرده همت و غیرت اولسا ، نه قدر اسلحه و پول لازم اولسا بیزده حاضیردیر....""ائرمنیلرین نطقنه دایر اسلاملاردان اعتراض: ائرمنیلرین ملت چیلری نطقنی قورتاراندان سونرا ... قاجار قریه سینین ساکن لری آیاقا قالخدی. ان اول قاسم زاده ملا عبدالرحیم. تاپدوق طالبخانوف ایشبو سؤزلری ایراد ائتدیلر:... البته بیز مسلمان ملتی ، سیزین عسگرلرینیز دئییلیز! بیزیم سیزین آذوقه و اسلحه نیزه احتیاجیمیز یوخدور... بیز یاتمیشیز کی بیزه آذوقه بخش ائدیب اؤز پادشاهیمیزین علیهینه عاصی ائده سینیز؟! بیزیم شریعتیمیز هر حالدا بو ایشلرین عکسینجه توصیه ائدیر. دئییب ختم کلام ائدیرلر." (5)

گؤروندویو کیمی ائرمنی لر میللی بیر مؤوقع دن دینی کیملیگه مالیک اولان اینسانلارا خطاب ائدیرلر و نه یازیق کی میللی کیملیک سورونو بیزه حددن آرتیق ضرر یئتیرمه یی باجارمیش دیر.

میللی کیملیک ، میللی ماراخلاری دوشونر ، میللته دؤولت قورما سئوداسینا دوشر ، آشیری میللیت چیلیک سالدیرار ، آجیماسیز اولار ، قان تؤکر.

دینی کیملیک ، شریعت الینده اویونجاق دیر ، شریعت ماراخلارینی دوشونر ، شریعته قول-قاناد وئرر ، مسلمان لاری قوروماق اوچون مدافعه موضعینده کی دینی دویغوساللیق ، میللی سالدیریلار قارشی سیندا یئترلی می دیر؟

اردوبادی یازیر کی مسلمان لار "آریش" قریه سینده "خرمنجیق" محاربه سینه حاضیرلانیرکن ، بؤیوک قوماندان عسگرلرینه بو نطقی سؤیله دی:

"جمله نیز ائشیدیبسیز کی کربلا مئیدانینده حسین ابن علی علیه السلام بیر اووج قوم تعلقاتیله یزیدین (لعنه ا...) یوز مینلرجه اشقیا دسته لرینه مقابل دورموشدی... اما بیز ایله او حضرتین بؤیوک بیر تفاوتی واردیر. او ایسه بودور. او حضرتین باجیلاری حرملری قیزلاری پیغمبر نواده سی علی بن ابو طالب گلینلری اولدوقلاریندان یزید قوشونوندا او جرئت اولمازدی کی حقارتیله اونلارا ال اوزاتسینلار. اما بیلیرسینیز قارداشلار حرملریمیز ائرمنی الینه دوشسه نه اولار؟! بو وقتده عسگرلردن کمال شدتله آغلاماق اوجالیر. گئنه نطقه دوام ائدیلیر. بیزیم شریعتده دفاع مسئله سی واجبدیر." (6)

اردوبادی گؤدوکلری قارشی سیندا حزین بیر حالدا بیر یاندان ائرمنی "میللتینی" قارقیش ائدیر دیگر یاندان مسلمان "امتی" پیغمبره شکایت ائدیر. هر حالدا آذربایجان تورکلری نین او گونکو دوشونجه سویه سینی اردوبادی نین احوالاتیندان داها یاخشی آنلاتان اولماز:

"بودور مو ائرمنی مدنیتی!! بو رفتار خبیثانه ایله استقلالیت هوسینده اولان بیر ملتین آخری نه اولاجاقدیر خیالیندایام. 150 قدر عورت و کیشینی دوغراییب بیر-بیری اوسته قالاییب آتش ایله یاخماق مدنیتلی بیر ملته شایاندیر می!!" (7)

"آت بئلینده گزن ال قوشو پرواز ائدن بیگلرده خون حمیت اولسا ایدی اومیدلی قریه سینین 6 آیلیق گلین لری 12 یاشیندا قیزلاری ائرمنی وحشی لرینین الینده قالمازدی. یا پیغمبر باش گؤتور مزاریندان!! باش گؤتورونوز ، رجعت ائدینیز ، باخینیز سیزین امت نجیبه نین نامیله نه قدر بی ناموسلار تؤره میشدیر کی اصلا اسلامیتدن خبردار دئییل ایمیش." (8)

شبهه سیز کی ائرمنی لرین میللی پروسه لرینی سورعت لندیرمک آدینا "داشناق" پارتیسی نین (یا خود تئرور اؤرگوتونون) اؤنملی رولو اولموشدور.

ائرمنی دئوریمجی (انقلابی) فدراسیونو (داشناقستیون) کی قیساجا داشناق پارتیسی اولاراق بیلینیر 1890 دا تیفلیس ده (گورجستانین باشکندی) قورولدو. قوروجولاری "کریستوفر میکائیلیان" ، "سیمون زاواریان" و "استفان زوریان" دان عبارتدیر. هدفلری عثمانلی دؤولتیندکی ائرمنی لره باغیمسیزلیق قازاندیرماق و بؤیوک ائرمنستانی قورماق ایدی.

ایلک اؤنملی ائیلم لری بونلاردی:

1894 ده دیاربکیر ده و 1895 ده وان دا سیلاحلی آیاقلانما. 1905 ده عثمانلی پادشاهی "ایکینجی عبدالحمید"ه سوقصد حاضیرلیغی آپاردیلار آنجاق پادشاهی اؤلدوره جک اولان بومبا بیرآز ائرکن پاتلادی و کریستوفر میکائیلیانی اؤلدوردو!

1907 ده داشناق لار عثمانلی یا قارشی "اتحاد و ترقی جمعیتی" ایله ایشبیرلیگی آپارماغا قرار وئردیلر و همین ایلده پاریس  ده دوزنلنن "عثمانلی مخالف لری کونقرسی" کی اتحادچی لارین لیدئری "احمد رضا بی" و لیبرال پرنس "صباح الدین" ده اشتراک ائتمیشدیلر داشناق لاردان دا تمسیلجی لر وار ایدی.

1915 ده وان دا ائرمنی عصیانی باش وئردی و ...

گؤروندویو کیمی ایلکین هدفلر بوگونکو تورکیه جمهوریتی تورپاق لاری اولسادا سانکی اوراداکی میللی دوشونجه داشناق لاری الی بوش یولا سالدی. داها سونرا بیر چوخ "اتحاد و ترقی جمعیتی" نین اؤنملی آداملاری همین داشناق لار طرفیندن تئرورلا اؤلدورولدولر. مثلا بئرلین شهرینده 1921 ده "طلعت پاشا" کی قاتیل ایران دان گئدن 24 یاشینداکی تایلئریان آدلی داشناق ائرمنی ایدی.

1982 و 1983 ایللرینده تورکیه سفیرلیک لرینه داشناق لار طرفیندن سالدیریلار دوزنلندی. آنجاق هئچ بیر ائیلم اونلارا تورکیه تورپاق لارینین بیر قاریشی نی بئله قازاندیرمادی.

بو مسئله و بیزیم الدن وئردی ییمیز اینسانلار ، تورپاق لار و... ، خوجالی سوی قیریمی نین ایل دؤنومونده بیزیم اوچون دوشوندوروجو اولمالی دیر.

ایتیردی ییمیز ساده جه تورپاق دئییل....

گونئی آذربایجان اتحاد و ترقی جمعیتی

25/2/2011 – 6/12/89

ایضاحلار:

1. "Доклад правозащитного центра «Мемориал» о массовых нарушениях прав человека, связанных с занятием населенного пункта Ходжалы в ночь с 25 на 26 февраля 1992 г. вооруженными формированиями" (Rusca) s. Moskova. Memorial İnsan Hakları Savunma Merkezi (1992).

2. Panico, Christopher; Rone, Jemera (1994). Azerbaijan: Seven years of conflict in Nagorno-Karabakh(İngiliz dilinde), 6, Human Rights Watch/Helsinki. ISBN 1-56432-142-8, ISBN 978-1-56432-142-8. “...the largest massacre to date in the conflict...”

3. "Massacre by Armenians Being Reported" (İngilizce) s. New York. New York Times (3 Mart 1992).

4. Smolowe, Jill; Zarakhovich, Yuri (16 Mart 1992). "Tragedy Massacre in Khojaly" (İngilizce) s. Moskova.Times

5. قانلی سنه لر ، محمد سعید اردوبادی ، تنظیم ائده ن: بؤیوک رسولوند (رسول اوغلو) ، تهران ، 1372 ، صص 68-73

6. همان ، صص 87-89

7. همان ، ص 153

8. همان ، ص 154