آزربايجان تورکلويونون اولوسال کيمليک بيچيمي- ائلدار قاراداغلی

آزربايجان تورکلويونده تاريخ آنلاييشي

سؤزسوز کي، تاريخ بيلگي سينه يييه لنمه ين هر هانسي توپلوم، ايستر-ايسته مز، آزادليق و اؤزگورلوک آنلاميني منيمسه مه کده آغيرليق چکر. بير ميلتين، نه اؤلچوده ميلت اولماسي نين تملينده تاريخسل بيلگي ياتير. اولوسال کيم ليک[1] بيچيم لنمه سينده[2] تاريخ عاميلي ان تمل اومورقادير.[3] تاريخ بيلگيسي، ميللي کيمليک بيلينجينه آنلام وئرير. حرکت يؤنونو بللي ائدير. بير توپلومون ميلت حالينا گلمه سينده اونون ميللي بئيني ني گئنيشلنديرير و اونا اؤزه ل باخيش آچيسي وئرير. تاريخ بيلگيسي اؤزگور توپلوملارين سوره کلي اولوساللاشماسينا يارديمچي اولارکن، اؤزگورلوک ساواشيندا اولان اسير توپلوملار اوچون ده واز گئچيريلمز دايانيشما، ديره نمه و ميللي ايدئيا باغلانتي سيدير. هر ميلتين ميللي تاريخ آنلاييشي، او ميلتين بوتؤولوگونون قارانتيسي اولور. تاريخ آنلاييشي بير ميلتي معنوي بؤلونمه لردن، ميلت آلتي، ميلت اوستو انگل لردن، اوزون مدتلي جغرافيک و فيزيکسل قوپوقلوقلاردان قورويور.

سؤز يوخ کي، تورپاقلار تاريخ بويو پارچالانارکن دؤولت سيستميندن اوزاقلاشا بيلير، حتّي غاليب دؤولتلر طرفيندن اونون اصيل صاحيبلري سورگونه بئله گؤندريله بيلير. آنجاق اؤز کؤکو اوستونده بيتن توپلوملار بوتون فلاکتلره قاتلاناراق يئني دن ديرچلمگي باشلير، بير داها دوغوش ياپير، بوي آتير و دؤولتلر سيراسينا گيرمه گي باجارير. آزربايجان تورکلويو بير تاريخسل وارليق اولاراق بو حاقدا بير جانلي اؤرنک دير. 16-جي يوز ايلليک لردن باشلاياراق فارس ان بؤيوک باش بلاسينا چئوريلن روس چاريزمي، ستئپلردن باشلايان 300 ايلليک غاليب يوروشونو آزربايجاني بؤلمه ک له باشا چاتديردي. قاجار تورکلري نين فارس سلاله سي ايله دئيشمه سي، اؤلکه ميزين بوتونلوکله اشغال اولونماسينا يول آچدي. قوزئيده روس، گونئي ده ايسه فارس آسيميلاسيون سياستي يورويرکن ميلتيميزين يوخ اولونماسينا حوکوم سورولدو. باشدا تورک ديلي و تاريخي باسقي يا اوغرادي. چونکي، اونلار بو ميلتين ديل و تاريخ وارليغي نين نه گوجه ماليک اولماسيني بيليرديلر. دوشمنلر، آزربايجاندا بوتون وارليقلارين کؤکونده تورکلويون دايانماسيني گؤرور، بو ميلتين آسيميلا اولماسي نين باشلانقيجيني دوغرو باشا دوشموشدورلر. بو اوزدن اؤنجه بوداغي کؤکدن آييرماق گره کيردير. ائله بونا گؤره، کور ذهنيت ياراتماق، ميلتي اؤز آديندان، تاريخيندن اوزاقلاشديرماق پروژه سي شيدّتله داوام ائديردي. ايستر اؤز، ايسترسه اؤزگه آلانلاردا چئشيدلي آدلار، تئرمينلر و آنلاييشلارين کسيلمه دن اورتايا قويولماسي دا بو آجي يوروشه قوللوق عاميلي اولموشدور. "ايران تورکلري"،  " ايران آزربايجاني"، " روسيا آزربايجاني"، "شوروي/سووئت سوسياليست آزربايجاني"، " آذري ميلتي"، "آذري خالقي"، "آران ميلتي"، "قافقاز آزربايجاني" و... تئرمينلرين ايشله ديلمه سي سيستملي بير قوپارما ااستراتژيسي نين آيريلماز بؤلمه سي کيمي هر گون ميلتين قافاسيني قاريشديرماقدا ايدي.

پلان، آزربايجانين تورک دونياسيندان قوپماسي ايدي. بو قوپوقلوق ان باشدا بئيين دئيشمه سي ايله باشلار، تورک تاريخيني پارچالاماق و اونون اورتاق دوشونجه مرکزيني آرادان قالديرماقلا داوام ائتميشدير. ائله بو يوروشون سونوجودور کي، آزربايجان تورکلويونون بوگونکو سياسال، ژئوپوليتيک، اکونوميک و سوسيال ياشام طرزينده فلسفه اويوشمامازليغي[4] آيدينجاسينا گؤرونمکده دير.

آزربايجانين تاريخسل يئري و يؤنو

اؤزونون اؤزه لليگي، بيتيشيک دوغاسي، ائتنوقرافيک دورومو و تاريخ سل آخيشي ايله باشقا ائتنيک لردن فرقله نن تورک دونياسي و ياخود تورکوستان، آسيانين باتيسيندا، اؤنونده، اورتاسيندا و دوغوسوندا يئرلشن آلت-اوست 8-7 ميليون کواترات مئترليک بؤيوک بؤلگه ساييلماقدادير. بو بؤيوک بؤلگه نين گونئي سينيرلاري ايران آدلانان يئرين قوزئيينده يئرلشن گورگان چاييني، خوراسان داغلاريني، کوپئت، بابا، مئزدوران، تاپجاک و آغ داغلاريني ايچينه آلاراق گونئي دوغودان هيندکوش، موستاق-کوئنکئر سيراداغلارينا، گونئي باتيدان ايسه خزر هنده وريندن داها گونئيه ساري آزربايجانين الموت، الوند داغلاريني ايچره رک همدان (اسدآباد) بوز قيرلاريندان زاقروس سيراداغلارينا، اورادان دا کوردوستان، سليمانييه داغلاري، موصول، کرکوک اوجاليقلاريني، آنادولودان آغ دنيزه چکيلير. بو سينيرلار باشقا ياندان ايسه، دوغو تورکيستاني سئير ائديب قازاقيستانين قوزئيينده کي  ايرتيش بؤلگه سيني، آرال-ايرتيشي دؤور ائده رک قوزئي ياماچلارينا دايانير. همين بؤلگه باتي سرحدلرينده قوزئي اورال داغيندان چکيله رک ياييق و ايتيل[5] چايلاري نين خزره دايانان يئرلريني احاطه ائدير.

باشقا سؤزله، آزربايجان، باتي تورکيستانين ان گونئي سينيري دير. اوسته کي  خريطه ده ده گؤروندويو کيمي قيرميزي جيزگيله بليرلنن آزربايجان، تورکيستانين و ياخود  فارس بيتيشيک سينيرلاري نين ان گونئي بؤلمه سيدير. بو بيتيشيک سينيرلارين گئنيشليگينده يايغينلاشان تورک اولوسو گنلليک له باتي، دوغو و قوزئي تورکلري آدييلا تانينماقدادير.

آ) باتي تورکلري نين ياييلديغي بؤلگه لر: تورکيه، آزربايجان (اراک دان دربنده ده ک)، قوزئي قيبريس، قاشقايستان، اصفهان(فريدن..)، تئهران (بؤيوک بؤلومو) و ايران آدلانان يئرين باشقا-باشقا بؤلگه لرينده يئرلشن آزربايجان تورکلري، روسيا، سوريه ده يئرلشن جؤولاندا، عراقين قوزئيي نين بوتونلوگونده (اربيل، کرکوک، موصل، تلل اتر، منده لي، دوزخورمات)، گورجوستان(قارا يازي، بورچالي، آبخاز تورکلري، آخيسقا تورکلري /بوتونلوکله آزربايجان تورکجه سي دانيشيرلار/)، ائرمنيستان، يونانيستان، بولغاريستان، بوسني يا، ماکئدوني يا، قاراداغ (مونتنئقرو)، مولداوييا.

ب) دوغو تورکلري نين ياييلديغي بؤلگه لر: باتي تورکوستاندا يئرلشن تورکمنيستان (قوزئي-گونئي)، اوزبکيستان، قيرقيزيستان، قازاقيستان، خوراسان، قاراقالپاق تورکلري و چين ين اشغاليندا اولان دوغو تورکوستاندا (سينجان بؤلگه سي، قاشغاي، اورومچو و... شهرلر) يئرلشن قازاق و اويغور تورکلري.

ج) قوزئي تورکلري نين ياييلديغي بؤلگه لر:  سيبير ياقوت تورکلري، تووالار-خاقاسلار (اباقان تورکلري)، آلتاي تورکلري، وولقا و ايتيل تورکلري، اورال يايلاقلاريندا ياشايان سيبير تاتارلاري، قازانلار، باشقوردلار، چوواشلار، کريم تاتارلاري (کريمئ - اوکرايينا)، قافقاز و داغليدا ياشايان قاراچاي، مالقار، نوغاي، کوموک، ماجار، فين، ليتوا و قارايي تورکلري.

گؤروندويو کيمين گئنيش آلاندا ياييلان تورک اولوسونون تاريخسل ائوي، چيندن چکيله رک آدرياتيک دنيزينه دک اوزانير. بو اوزانتي چوخ بؤيوک يايلا[6] و دوزلري ايچرن[7] بؤلگه دير. بئله کي، تورکلر، بو گونکو تورکيه، آزربايجان (زاقروسدان-کيچيک قافقازادک)، ايران، عراق، سوريا، ميصر، قيبريس، يونانيستان، بولغارستان، ماکئدوني يا، بوسني يا - هئرزک، کوزووا، کروواتيا، قاراداغ (مونتنقرو)، مجاريستان، فينلانديا، روسيا فئدراسيونو، مولداويا، اوکراينا، رومانيا، گورجوستان، ائرمنيستان، افغانيستان، پاکيستان، چين، تورکمنيستان، قيرقيزيستان، تاجيکيستان، قازاقيستان، اوزبکيستان و... کيمي اؤلکه لرين يا بوتونلوگونده يا دا بؤلگه لرينده يورد سالميش و تاريخ ياراتميشدير. بو يورد سالمانين تاريخي او قدر اوزاقلارا قاييدير کي، جسارتله بو تورپاقلار تورکلرين آنا تورپاغيدير دئسک يانيلماميشيق بئله. حتّي تاريخسل فاکتلارا داياناراق بو تورپاقلارين بير چوخونون ايلکين سرکرده لري و دؤولت سيستملئري تورک اولموشدور. سؤزسوز کي، ياشاديغيميز چاغين ايزلري تاريخسل اولايلار و دئييشيم لرله باغليدير. هر اولوس و توپلومون هارادا ياشاماسي و يورد سالماسي کسين ليک له اونون کئچميشي نين گؤسترجه سي دير. دونيانين ان اسکي قيرخا ياخين اؤلکه سينده يورد سالان بير اولوسون نه قدر بؤيوک و تاريخسل وارليق اولدوغو دانيلمازدير. شرق عالمينده تاپيلان گونده ليک آبيده و تاپينتيلارين سونوجوندا تورک ايزلري نين بولونماسي او قدر عادي و نورمال حاله گلميشدير کي، تانينميش آنتي تورک باتي لي بيلگين و عاليملر ده آرتيق اونو دانماغا قالخيش ميرلار. تورکلر تاريخ بويو قونشولوغوندا ياشايان چين ليلر، مونغوللار، پارسلارلا و 15-16-جي چاغلاردا ايسه روسلار، آفغانليلار، هيندليلر و يئنه چين ليلر و  فارسلارلا ايچ-ايچه اولموش، اولايلي تاريخلر ياشاميشدير. بو ياشامين اورگيندن دوغان بؤيوک اينسان کولتورو و اويقارليغين گونوموزه ده ک چکيلمه سي، بؤيوک بير وارليغين وار اولوشونون دانيلمازليغيني سرگيمکده دير. سؤزسوز کي، بو وارليقلارين وار اولوشوندا زامان-زامان اولوشماقدا اولان چئشيدلي اينانجلارين اؤزه ل رولو اولموشدور. آنجاق، ايللر بويو اينسانلاري اؤز ائتگي سي آلتينا آلان اينانجلارين ائتگي لي دوروما گلمه سي 2 و يا 3 يوز ايلين اورونو يوخ، بلکه ان آزي مينلر ايلين و حتّي 10-مين ايللرين يئنيشلي-يوخوشلو سوره جي نين سونوجودور. آزربايجان ايسه، بو سورج ايچينده سيستم لشميش و بو اويقارليغين واز کئچيريلمز ترکيب حيصه سينه عاييددير. ساييلي تاريخ آراشديرما مرکز و انستيتوتلارينا گؤره، م.ق. 4-جو مين ايلليک لرده اورتا آسيا و اؤن آسيا بؤلگه لري تورک ائتنيک سيستمي آلتيندا اولدوغوندا چئشيدلي تورک گله نک لري نين ده گليشمه آلانينا چئوريلميشدير.

سون زامانلار  "تاريخ سومئرلردن باشلانير" دوشونجه سي نين يايقين لاشماسييلا آزربايجان و آنادولو تاريخي نين ده بولانيق ليغينا سون قويولماقدادير. چونکي، آزربايجان، آنادولو و قوزئي عراق، سئيحون-جئيحونلا دجله-فيراتي بيرلشديرن اورتا زولاق، باشقا آنلامدا ايسه ايکي گئنيش آلانين اورتا يايلالاريدير. سومئرلرين دونيانين ايلک مدني توپلوم آدلانيلماسي، آزربايجانين دا بو مدنيتله ياخين ايليشگيده اولماسيني و يا ان آزيندان بو مرکزين بيتيشيک ليگينده يئرلشمه سيني گؤسترمکده دير. بئله کي، م.ق. ان آزي 5 مين ايلليک لردن باشلايان اورتا آسيا آخينلاري قارادنيز، آغ دنيز، خزر و کنگر کؤرفزي[8] آراسيندا يورد سالميش، بو بؤيوک سولاردان ائتگيله نن ايکي چاي آراسي[9]، آراز-کور و اورمو، وان، آزاق، گؤيجه کيمي سولوق بؤلگه لرده ياييلميشديرلار. سومئرلر ايکي چاي آراسي و داها گونئيه - کنگره قدر چکيلسه لر ده، عيني کؤکدن و هامان آخيندان اولان قوتيلر و لوللوبيلر ده، خزر دنيزي و اورمو-وان-گؤيجه-آزاق گؤللري آراسيندا بؤيوک گوج مرکزي ياراتميش، ايکي چاي آراسي سينيرلاريندا سومئرلرله و آز سونرا ايلاملارلا بيرلشميشلر. باشقا ياندان قوتيلره داها ياخين مسافه ده اولان بؤيوک ايلام دؤولتي و يئنه قوتيلره بيتيشيک اولان آنادولو اوْرارتولاري گؤرونمکده دير. بونلار و بونلارا بنزه ر بير چوخ اؤرنک لر بوگونکو آزربايجانين ائتنوقرافيکيني و اؤزول داشيني اولوشدورموشدور. قيساجا، تاريخسل فاکتلارا گؤره، م.اؤ-سيندن گونوموزه ده ک اوزانان بير کسينتي سيز تاريخ آخيشي آيدينجاسينا گؤرونمکده دير. بئله کي، کنگر کؤرفزي آلانيندا سومئرلر، بير آز قوزئيه ساري زاگروسو دا ايچينه آلان ايلاملاردان اؤن آسيا، کيچيک آسيا، اورتا آسيا و داها اؤتده سيبير، ايتيل و آوروپايا چکيلن تورپاقلاردا قورولموش امپئراتورلوقلار و بؤيوک دؤولتلر پروتورک، پروتوتورک، اسکي تورک، اورتاتورک و چاغداش تورکلري نين ائل و ائل بيرلشمه لري اولموشدورلار. اونلار، بير کؤک، بير اؤزول و بير اولوس اولسالار دا، گئنيش تورپاقلاردا يايغين اولدوقلارينا گؤره، چئشيدلي ائتنيک و خالقلارلا قونشولوق ائتميش، ديل، گله نک و ياشام آليش-وئريشي سونوجوندا اؤزه ل کيمليکه و چئشيدلي آدلارا يييه لن ميشلر. بوگون تام امين ليکله دئمک اولار کي، دونيانين هئچ بير ائتنيک سل قورومو و وارليغي، تورک اولوسو کيمي چئشيدلي آدلارلا سسله نيلمه ميشدير. هر هانسي بيليم سل ندنلردن آسيلي اولسا بئله، ميلاد اؤنجه سيندن گونوموزه اوزانان تاريخ آرديجيلليغي گؤسترير کي، سومئرلر، ايلاملار، قوتيلر، لوللوبيلر، سوبارلار، ماننالار، هورريلر[10]، کاسسي لر، اورارتولار[11]، هيتتي لر، ميديالار[12]، توروکيلر، " گيلزان، زاموا، قيزيل بوندا، آللابريا، کاراللا، بوشتا، مسسي، سوريکاس، آلاتئيه، اويشديش، زيکئرتو، آنديا، سوبي، سانقيبوتو، پولوادي، ساکلار[13]، قامرلر[14]،ماسساگئتلر، کاسپيلر، آرشاک لار[15]، آتروپاتئنلر، هونلار، تابقاچلار، گؤک تورکلر[16]، اويغورلار، خزرلر، سابيرلار، آوارلار، گنگل لر، تورکئش لر، قارلوقلار، پئچنکلر، اوزلار، بولغارلار، فينلر، قيپچاقلار[17]، قاراخانليلار، آلبانلار، آرانلار، آزربايجان ساجيلري، آزربايجانليلاشميش عرب رووادي لر، آراز-کور شددادي لري، شيروانشاهلار، خلج لر،  اوغوزلار، سلجوقلار، آتابي لي لر، قيرقيزلار، قازاقلار، تورکمنلر، اوزبکلر، تورکمانلار[18]، ائلدنيزلي لر، مونقول-تورک بيرليگي، غزنوي لر، خارزمي لر(شاهليلار)، عثمانليلار، قاراقويونلولار، آغ قويونلولار، صفويلر، آزربايجان خانليقلاري، آوشارلار، قاجارلار و... کيمي  ائل و ائل بيرلشمه لري بير ائتنيکدن، بير ديلدن، بير اؤزول داشدان يعني تورک ائتنولوژيسيندن تؤرنميش و چئشيدلي تورک سوي و تورک بويلاريني ياراتميشدير. يوخاريدا دا قئيد اولوندوغو کيمي، آزربايجان بو بؤيوک ائتنوقرافيک و ائتنولينقويستيک دايره نين باتي کؤرپوسودور.

ائراميزدان قاباق 2-جي مين ايلليگين آخيري، 1-جي مين ايلليگين اوللرينده زاقروس داغلاري بؤلگه سينده بعضي کيچيک بي ليکلر ياراندي. گيلزان، زاموا، قيزيل بوندا، آللابريا، کاراللا، بوشتا، مسسي، سوريکاس، آلاتئيه، او ايش ديش، زيکئرتو، آنديا، سوبي، سانقي بوتو، پولوادي و ديگرلري واردي. آنجاق اونلارين ان قدرتليسي زاماوو[19] ايدي...

آزربايجاندا تورک ميلتي نين گليشمه سي!

دونيانين ان آدليم بيليم اينيستوتلاري نين سون آراشديرمالارينا گؤره، تورکلرين آتا يوردو يالنيز اورتا آسيا يوخ، داها گئنيش آلاني ايچينه آلميشدير. "تورکلرين اصيل ايلکين وطنلري اولموش اورتا آسيا يالنيز خزر دنيزي و آرال گؤلو آراسينداکي اراضيله محدودلاشماميش، بلکه او، اورال و آلتاي داغلاري آراسينداکي اراضيدن گئنيش، يعني بؤيوک، اونون شرق کانونون دا بالخاش گؤلو، غرب کانونون دا خزر دنيزي و مرکزينده آرال گؤلو يئرلشير. دئمک بوتون آزربايجان، خزرين اطرافي، زنگان، قزوين، همدان و حتّي چاغداش تورکيه نين شرقي و مرکزي ده تورکلرين اصيل و ايلکين وطنلري نين بير قيسمتي اولموشدور.[20]"

بو تورپاقلارين زنگين دوغاسي، حئيواندارليق و اکينچي لييه اويغون اولدوغو، گئنيش کوتله آخينينا ندن اولموشدور. بئله کي ، م.ق. 5 و 6-جي يوز ايلليک لردن باشلاياراق سومئر آخينلاري ايله ياناشي چئشيدلي آخينلار کسيلمک بيلمه ميشدير. بو آخينلارين گنلليک له باريش ايچينده اولماسي و قان تؤکولمه دن، باسقي ياپيلمادان گرچکلنمه سي گلمه لرله يئرليلر آراسيندا اولان اونسيت و ياخينليغين گؤسترگه سيدير. البتده بعضي زامانلار توققوشمالارين دا ايستيثنا اولماماسي گؤرونمکده دير. آنجاق کؤچمنلرله يئرليلر آراسيندا اولان باسقيلي ايليشگيلرين بير چوخو دا گؤزه چارپماماسي، اولان قايناقلاردان اله گلير. بير چوخ تاريخچي بيلگينلره گؤره، يئني کؤچلر بوگونکو آزربايجان و هنده وري اوچون گوج بيرليگي، اينسان چوخلوغو، ياشاييش بؤلگه لري، قارشيليقلي ايلگي آليش-وئريشلري و ياواش-ياواش شهرلشمه مدنيت سيستميني ارمغان گتيرميشدير. هر کؤچ اؤزويله چئشيدلي ياشام تجروبه سيني گتيررکن، باشقا کؤچلرده ده تجروبه قازانماغي باجارميشدير. بو کؤچلرين اوزون سوئرمه سي و غاليبن بير و يا ايکي، اوچ ياخين زولاقلاردان اولماسي دا ائل بيرلشمه لري و طالع بيرلشمه لريني اولوشدورموشدو. بئله کي ، يول اوزاقليغي، فصيللرين دئيشکن ليگي، بؤلگه و داغليق لارين سرتليگي، وحشي حئيوان يوروشلري، يول اوستو اولان يئرليلرين قارشي دورمالاري و... چئشيدلي کؤچمنلري بيرلشمه يه و طالع بيرليگينه چکير و حتّي اونلارين ابدي بيرلشمه سينه ال وئريشلي ايمکانلار يارالديردي. نه ايسه، يئني گلنلرين ياواش-ياواش يئرليلرله قاتيلماسي، يئني اينکيشاف سوره جينه گيره ن کوتله ديليني ده زنگينلشديرميش، اونون بيرلشديريجي اؤزولونون يارانماسينا ندن اولموشدور. يئرلي و گلمه کوتله لرين قوووشماسي و بو بيرليکدن اورتايا چيخان يئني گله نكلر، پروتورک* (ميلاددان قاباقکي تورک ديلينه پروتورک ده دئييلير. باشقا سؤزله ايلکين تورک.) سوره جي نين ده گوجلنمه سينه و مرکزلشمه سينه يول آچميشدير. گؤروندويو کيمي، بؤيوک گومانا گؤره، دونيانين ايلکين اينتئقرآسيا اولوشومو دا بورادان باشلاميشدير. سومئرلرين گونئي و ايکي چاي آراسيندا ايلکين هيروگيليف (ميخي) اليفباني ياراتماسي، هر يئردن داها ارکن آزربايجاندا اؤيره نيلمه يه و ياييلماغا باشلاميشدير. چونکي، سومئرلرين ياراتديغي ديل قايدالاري و يازي سيستمي آزربايجاندا يئرلشن ائل بيرليکلري اوچون بؤيوک آلاندا داها دا دوغما ايدي. بو آچيدان سومئرلرين ياراتديغي ميخي اليفبا او گونکو آزربايجاندا چتينليک ياراتمادان اؤيره نيلير و ياييليردي. نئجه کي ، آز سونرا بو گونکو آزربايجاني دا ايچره ن ايلام امپئراتورلوغو سومئرلردن آلينان ميخي اليفباني داها دا گئنيش و اويغون دوروما گتيرميش، سونرالار هيروگيليف سيستمي نين آشورلارا و فارسلارا کئچمه سي نين آنا مرکزي اولموشدور. دئمک ديل، آزربايجاندا اولوشان ميلت و يا توپلوم يوکسه ليشي نين اؤزول داشي کيمي ان اؤنملي يئر آلماقدادير. ديلين آزربايجاندا مرکزلشمه سي ايله وار اولان کيچيک قبيله و قوم دئييملري ده چوخ تئز بير زاماندا اوتوماتيک اولاراق آسسيميله اولماغا باشلاميش، يازي نين اورتايا گلمه سي ايله بوتونلوکله آرادان گئتميشدير. تورک ديلي نين گليشمه سي و وار اولان ياشاما قاتقي قاتماسي، تورک ياشام فلسفه سي نين تمل داياقلاريني ياراتماغا باشلاميشدير. ديلين چئوره دن آليچي خاصيتي و چئوره يه سوبيئکتيو وارليق قازانديرماسي، اؤز-اؤزه لوگونده يييه لنمه و ماليک اولما ذهنيتيني ياراتماغا باشلاميشدير. دوغانين اينسانا وئرديگي هر اوبيئکت، اينسان طرفيندن قارشيليق سيز بوراخيلماميشدير. بو قارشيليقلي آليش-وئريش آزربايجان اينسانييلا تورک ديلي آراسيندا ائله ايليشگي ياراتميشدير کي، تورپاق عاميلي ايله اينسان عاميليني عيني لشديرميش و بيرلشديرميش دير. ديلين يازيلي سيستمه گيرمه سي ايله سوسيال ساوادلاشما باشلاميش، يازيلي قوراللار[21] يارانميشدير. اينسان آجي-دادلي دويغولاريني ييغماغا باشلايينجا اؤنجه سؤزلو، سونرا ايسه يازيلي ادبيات ياراتميشدير. دويغولارين ديله گلمه سي ايله موسيقيلي نغمه يارانميش، ياواش-ياواش کوتله دويغوسونو اوخشايان موزيک آلتلري نين ده يارانماسي اورتايا چيخميشدير. ياشام آلانيني قوللوغا آلماق چاباسيندا يئنيش-يوخوشلو انگللرله اوغراشان توپلوم، اؤزونه، گوجونه، چئوره سينه اويغون اولان ان ال وئريشلي ايمکانلارا ال اوزالداراق يئني کيمليک لر قازانميشدير. آزربايجاندا، بو کيمليک قازانمانين سوره جي اؤز اؤزه ل کئيفيت لري ايله بو گونکو ايران آدلانان بوز قيرلارلا تام-تامينا فرقيلي اولموشدور. ائله بو اوزدن 7000-ايلليک آزربايجان تورک تاريخي نين 2500 ايلليک  فارس تاريخيله قونشولوق ائتمه سي و گئنيش ايليشگي قورماسينا باخماياراق بو ايکي ميلتده ديل، تاريخ، گله نك، دين[22]، گؤرونوش، روحسال داورانيش، سوسيال-سياسال گؤروش بير-بيريندن تام فرقيلي و دئيشيکدير.

ياكوب م. لانداو اؤز آدليم "پانتورکيزم" کيتابي نين 10-جو صحيفه سينده مجار يهوديسي اولان گزيچي و آراشديريجي يازار "آرمينيوس (هئرمان) وامبري" ديليندن ايلگينج بير بنزتمه ني ايره لي سورور: "توم تورکي قوروپلارين فيزيکسل اؤزه لليکلري و گلنك لرينه گؤره آلت بؤلوملره آيريلميش بولونان تک بير عرقا عايد اولدوقلاري بللي دير.[23]"

ديل عاميلي نين آزربايجان تورکلويو اوزه رينده فلسفي ائتگي سي

چوخ گئنيش آنلامي ايله ديل، هر هانسي بير توپلومون دوشونجه، دويغو و دونيا گؤروشونو، داورانيش گوجونو و ياشام سوروجولوگونو سرگيله ين جانلي وارليقدير. تورک ديلي گئنيش آلانلاردا ياييلان، آنجاق بيتيشيک يايلاق و آلاندا داغينتيلي دورومدا ياشايان اينسانلاري بير آرايا گتيرمکده، اونلارا بيرگه اشارت، بيرگه گؤروش، بيرگه دويغو ايفاده سي، جانسيز نسنه لري[24] سسله جانلانديرما، ياخين جانليلاري آدلا سسلنديرمه، چئوره ني اشارتله دئييل، آغيزدان چيخان ايچ دويغويلا آنلاتماغي اؤيره دن بير سيستم اولقوسو اولموشدور. ايلک اينسان نسنه يه آد وئريرکن، او آدلاري منيمسه ميش و اؤزو ده همن آدلارا باغلاناراق سوسيال تمل قورماغا باشلاميشدير. ايلکين اينسان، دوغايا نئجه باخميشديرسا، ائله ده اونا باغلانميشدير. بير آد اؤز آرديجا بير ياشام طرزيني اورتايا قويموشدور. بو اورتايا قويولان ياشام طرزي، بللي بير توپلوم اوچون قودسالليق و يا قارشيليغلي آلان لار ياراتميشدير. بئله گليشمه سوره جينده دير کي، توپلوم ايچينده اورتاق چرچيوه لر، اينانجلار و بيرجه آنلاييشلار اورتايا چيخميش و منيمسنمه يه باشلاميشدير. هر اورتايا چيخان بير سؤزجوک، توپلوم مالينا چئوريلميش، اونون اوزه رينده دايانيشما و ديره نيش منطيق لري يارانميشدير. ديل يارانديقجا توپلوم قارشيليقلي ايلگي لنمه يه مئيل گؤستره رک، اشارت و سس آليش وئريشينه قالخميشدير. بير اؤيره نيلن سس و يا سؤز تکرار اولاراق قالارگي حاله گلميشدير. هر سس، اؤز چئوره سينه ايليشه رک يئني بويوتلار آلميش و دوغوشا باشلاميشدير. ديل، هر توپلومدا اولدوغو کيمي، تورک توپلولوقلاريندا دا، وحدت و توپارلاييجي گوج اولاراق آنا کيمليک سيمگه سي اولموشدور. هر اسکي ميلتين گليشمه سينده رول اوينايان چئشيدلي عاميللري گؤزه آلاراق، تورک ميلتي نين ميلت اولماسيندا ان اؤنملي رولو ديل اويناميشدير. سؤزسوز کي، تورک ديلي نين يارانماسي نين کسين تاريخي يالنيز تخمينلر اوزه رينده دئييله بيلر. آنجاق بو ديلين دونيانين ان اسکي ديلي اولماسي و يا ان آزيندا ان اسکي دونيا ديلي اولماسيندا آرتيق شوبهه قالماميشدير. اؤرنک اولاراق قوبوستان کؤهوللرينده کي ماغارالار اوزه رينده چکيلن پيجتوگرافيک (شکيللي) يازيلار، چوخ گئچمه دن همان اراضيده تاپيلان چئشيدلي داش قازمالاردا (اؤرنک: آزيخ) ايدئوگرافيک (فيکير بيلديرن) يازيلارا، بير آز سونرا تاپيلان آنيتلاردا ايشاره خط لرينه چئوريلير. سؤزسوز کي، ايلکين اينسان، هر هانسي چيزگيدن داها اؤنجه دانيشماغا باشلاميشدير. بئله اولان حالدا قوبوستان ايزلري نين 12-مين ايل ياشيني تصديق ائدن بيليم اينسانلاري تورک ديلي نين سيستم لشمه سي نين ايلک واريانتلاري نين ان آزيندان 10-مين ايل اولماسي نين دا يقين ليگي اوزه چيخير. تاريخ آچيسيندان سومئرلره ياخينلاشديقجا تورک ديلي نين وارليغي ياواش-ياواش اورتايا چيخميشدير. سومئرلردن قالان يازي ايزلري و بو ايزلردن اله آلينان سوسيال چيزگيلري[25]، تورکلرين ده همين چيزگيلره باغلي اولماسيني آيدينلادير. سومئرلرين آرديني توتان ايلاملارين ديل آلانيندا داها دا ايره ليله مه سي، سؤزجوکلره داها دا سيستم وئرمه سي و ايلکين قايدا ياراتماسيني ديلچيليک بيليمي تصديقله مکده دير. سون 50-60 ايلده آوروپا، آمئريکا و روسيا بيليم مرکزلرين تورک تورپاقلارينا عاييد اولان قازينتي ايشلري نين سونوجو تاريخ بيليمينده درين دئيشيک لييه ندن اولموشدور. سؤزسوز کي، بو آرخولوژيک چاليشمالارين سورمه سي ايله داها دا دئيشيک فاکتلارين اورتايا چيخماسي قاچيريلمازدير. بو چاليشمالاردان الده اولونان آرخولوژيک سونوجلارا گؤره، م.اؤ.سيندن چوخ قاباق زامان، اورتا آسيا اينساني ديليني گليشديرميشدير. 8-جي يوز ايللييه عاييد اولان اورهون آبيده لري، گؤک تورک امپئراتورلوغونون داها فورمالاشميش تورک ديليني ايشلتمه سيني گؤسترير. بو آبيده لرينده يازيلان ديل، گؤک تورکلرين و اويغورلارين گئنيش ديل قرافيکي نين جومله و سؤز قورولوشونو اورتايا قويور. بو کيتابتلرده دؤولت قوراللاري و ايشله م لري يازيلير. تورک ديلي آرتيق بير ايمپراتولوق ديلي اولاراق گؤستريلير. بو دوروم عئين ايله آزربايجان تورپاقلاريندا دا گؤزه چارپير. باخماياراق کي، بو بؤلگه ده گئدن قازينتي ايشلري سون زامانلارا دايانير و بو قازينتيلار بير چوخ زامان پان فارسيست و پان ايرانيستلر طرفيندن انگلله نير. آنجاق الده اولان سونوجلاردان بللي دير کي، اورتا آسيا، اؤن آسيا و اورتادوغونون ياشام تاريخي گنلليک له و تورک تاريخي اؤزه لليکله بؤيوک آلاندا عيني آنلامي ايفاده ائدير. آزربايجان و اونون داها گونئييندن تاپيلان داش يازيلاري نين باتي بيلگينلري طرفيندن اوخونماسي اسکي تورکلرين چاغداش تورکلره نه قدر ياخين اولماقلاريني اثباتلايير. سومئر، ايلام، قوتي، لوللوبي، مانا، مئديادان قالان آدلارين اوخونماسي و بو آدلارين چاغداش آزربايجاندا دانيشيلان ديل ايله اوست-اوسته گلمه سي، تورک ديلي نين آزربايجان تورکلويونون ميلت حالينا گلمه سينده واز کئچيريلمز رولونو گؤسترمکده ير.

آزربايجاندا  تورک ميلتي نين گليشمه سينده تورک ديلي نين رولو

ديلچي عاليملرين اورتاق دوشونجه سينه گؤره، تورک تئرمئني نين گئنيش ايشله ديلمه سي نين زاماني هون امپئراتورلوغونون چاغينا دايانير. هون امپئراتورلوغونون خيدمتينده اولان گؤك توركلرين بو امپئراتورلوقدان سونرا دؤولتلر قورولوشو محض تورک آدييلا اولور.

ميلادين 4 و 5- جي يوز ايلليک لرينده ياواش-ياواش بؤيومه يه باشلايان و گئنيش قبيله و ائل بيرلشمه لريني اولوشدوران دؤيوشکن، قورخماز و اؤلومه قوشان توران ائلليلر، چوخ گئچمه دن تورک هون امپئراتورلوغوندا بؤيوک اؤنجوللوکله گئنيش يئرلر آلماغا باشلاديلار. هونلارين گوجدن دوشمه سي موغول چووان-چووانلارين بؤلگه يه کؤلگه سالماسينا نده ن اولموشدور. بو اوزدن سوي و کؤک ياخينليقلاري اولان آشنا ائلي موغوللارلا بير اتيفاغا گيرمه يه اوستونلوک وئرديلر. چووان-چووانلارين گوجدن دوشمه سي ايله، 552-جي ايلده آشنا ائلي چووان-چووانلاري يئنه رک ايلک دفعه  تاريخده تورک آدلي بير دؤولت تمليني قويماغا باشلادي. اؤزلريني گؤك تورك* (*تورک: قورخماز، ايگيد، گؤک:گؤي، ايلاهي، قودسال. گؤك تورك: قودسال قورخماز.) آدلانديران ائل بيرلشمه لري آز بير زاماندا بوتون استئپ و هنده ورده اولان سوي داش ائل بيرلشمه لريني اؤز حيمايه سي آلتينا آلدي. 745-جي ايله دک اوزانان گؤي تورک امپئراتورلوغونون قويدوغو ان قالارغي ارثيه اؤزوندن اؤنجه کي  آتالار تاريخي نين آد ماهيتي و ميللي کيمليک آدي اولدو. گؤك تورك لرين ان بؤيوک باشچي لاريندان بيري امپئراتولوغون باش باخاني تون يوقوق، بيلگه خاقان اولموشدور. او، ايلک کز اولاراق تورک آدي داشييان بير دؤولت سيستمي ياراتميشدير.

گنل ليکله گؤي تورکلر دؤولت سيستميني ميللي ايدئولوژييايا باغلارکن، اوچ اؤزول داشي گؤي تورک دؤولتچيليگي نين باشيندا يئرلشديرميشلر:

آ) چيني باسقي آلتيندا توتماقلا، تورک دؤولتي راحات اولوب، يئمکدن تامين اولسون.

ب) چين،ده داغينيق اولاراق سپلنميش تورکلر آنا يوردو اؤتوکنه قاييتماليديرلار.

ج) آسيادا نقده ر تورک وارسا تورک خاقاني نين بايراغي آلتينا توپلانماليدير.[26]

بللي اولدوغو کيمي، دؤولتچيليگين تملينده ميللي ايدئولوژي تملينه دايانان زامان دؤولت يؤنه ديچيلري نه ايسته ديکلريني، نئجه ايسته ديکلرينيني، نه زامان ايسته ديکلريني و  کيمدن ايستمکلريني بير ياپيد اولاراق اورتايا قويماغي باجارميشديرلار. 734-جو ايلده بيلگه خاقان اؤلدو. يئني سئي داشقازمالاريندا بيلگه خاقان ديليله تاپيلان کتيبه ده يازيلير:

"ائي تورک ميلتي، اوسته گؤک ييخيلماز، آلتدا يئر دلينمزسه، دؤولتي، تؤره ني کيم ييخا بيلر!"

آيديندير کي، گؤك توركلرين دؤولتچيليک سيستمينده اولان تورک اؤزولونون يارانيش چاغي قيسسا وعده لي بير تاپينتي دئييلدير. تاريخين گؤسترديگينه گؤره، سومئرلردن باشلايان دؤولتچيليک گله نگي تورک ائللري نين ايچينده ياييلاراق ائل گله نه يينه چئوريلميشدير. آنجاق گؤي تورکلره دک دؤولتچيليک سيستمي ائل و قبيله كيم ليگي اوزه رينده قورولموشدور. بئله کي، ائل بيرلشمه لري نين باشيندا دايانان بؤيوک خان، ائلين ان آپاريجي باشچيسي کيمي، هم ده دؤولت باشچيسي اولموش و ائل بيرلشمه لري نين دؤولت باشچيسي تانينيردي. دئمک گؤك توركلردن داها 5000-ايل قاباق بؤلگه ده و اؤزه لليکله آزربايجاندا حاکيم اولان ائل بيرلشمه لري هر هانسي آد داشيماسيندان آسيلي اولماياراق تورک ديللي و زامان - زامان گليشمکده اولان تورک تؤره لي گله نكسل توپلوملار اولموشدور. سؤزسوز کي، بوتون بو گليشمه لرين مرکزينده تورک ديلي و بو ديلدن اورتايا گلن ياشام فلسفه سي دايانماقدادير. بير آز گئنيش آلاندا تورک ديلي ده، بوتون باشقا ديللر کيمي تاريخسل گؤره وي اوزه رينده ياييلديغي يئرلرده اينسانلارين دوشونجه و دويغو سيستميني اولوشدورموش، اونلارين اورتاق تمليني، بيلديريسيني، آنلاتيم و بيرلشديريجي باغيني بيچيملنديرميشدير. بير سؤزله، تورک ديلي ائل بيرليکلري نين بيرلشمه سينده ان بؤيوک رول اويناميشدير.

آزربايجاندا تورک ميللتي نين مرکزلشمه سينده دؤولتچيليگين اؤنمي!

سؤزسوز کي، آذرابايجاندا تورک دؤولتچيليگي نين گله نكسل لشمه سي، بوتون تورک تاريخينده اولدوغو کيمي ائل، ائل بيرلشمه لري، طايفا و قبيله لر اوزه رينده اولموشدور. بو دانيلماز گرچکدير کي، تورک اينساني تورک اولدوغونو دئييل، قبيله، ائل، خاقان و بو کيمي ميلت آلتي عاميللري منيمسه ميش، اونو تانيميش و اوزه رينده دايانميشدير. بو دؤولتچيليک سيستمي اؤز زامانينا گؤره نه قدرده دوغال اولموشسا، تورک اينساني نين چاغداش دؤولتچيليک باخيشيندا اولدوقجا اويومسوزلوقلارا يول آچميشدير. سؤزسوز کي، بير ميلتين تاريخ بيلينجي، ان چوخ او ميلتين تاريخسل دؤولتچيليک گله نه ييندن بسله نه رک دوشونجه اولقوسونون بيچيم لنديرير. بير توپلوم، حافيظه سيله ميلته چئوري لر. حافيظه نين نه درجه گوجلو اولدوغو و يا اولماماسي او توپلولوغون ميلته چئوريلمه سينده دانيلماز رول اوينايير. حافيظه بير ميلت طرفيندن سورجلي يارانارسا، دؤولت طرفيندن آرخيوله نر، نسيللر آراسي اورتاق اولوسال کيمليک اولوشومونا چئوريلير. هرگاه، تاريخ حافيظه سي ياشانان اولقولار آراسيندا هارمونيک سيستم کيمي گؤرونرسه، او ميلتين اؤزونه تابع چيليگي کسيلمز حاله گلميش اولار. بو، او دئمکدير کي، ميللي حافيظه ياراناندان بري کسينتي سيز اولاراق بير آنلامي سرگيله مه يه خيدمت ائدر و ميلتين گنل آنلاييشي نين اؤلچو و چکيسيني بليرلنديره ر. اؤرنگين، چين، ميصر و يا آلمانيا کيمي توپلوملاردير. بو ميلت-دؤولتلر ده ازلدن اوتوراق دؤولتلر اولماميشلار. اونلار دا تورکلر کيمي اؤنجه قبيله لر، ائل بيرلشمه لري، کيچيک توپلولوقلار اولاراق دؤولت سيستمي قازانميشديرلار. آنجاق تورکلردن داها ارکن ميلت-دؤولت آنلاميني قاپساميش، دؤولت و ميلت ايليشگيلريني ساغلاما آلميشلار. چين، ميصر (رب) ميلتلريندن دانيشارکن باشقا آدرس لري آختارماغا گرک قالمير. چين ين دؤولت و ميلتي[27] عيني له شير، عيني ايفاده داشييير و تام آيريلماز بير اولوسال تاريخ حافيظه سينه دايانير. بو اوزدن چين تاريخينده چئشيدلي سوي، بوي، طايفا حاکيميتي اولسا بئله، هاميسي چين تاريخ حافيظه سينده يئرلشير. ميصر و آلمانيا دا آز-چوخ چين کيم ليگينه بنزه ر اويوما صاحيبديرلر. آزربايجان تاريخينه گلينجه، سوْرونون چکيسي بير يانا قالسين، تمل اولاراق بير بليرسيزليک اورتادا دولاشير. بو بليرسيزليک يالنيز آزربايجان دئييل، هم ده آنادولودا، قافقازلاردا، حتّي تاريخي تورکوستانين باشا-باشيندا گؤرونور. تاريخي تورکوستاندا گؤك توركلرين 552-جي ايلده ايلک دفعه  اولاراق سلاله و قبيله يوخ، سوي دؤولتچيليک ياراتماسي، تورک اولوسال بلله ييني[28]ياراتماغا باشلاسا دا، اونلاردان سونرا اويغور، اوغوز کيمي دؤولتلرين يئني دن طايفا، قبيله دؤولت ياراتماقلاري، گؤي تورکلرين ياراتديقلاري ميلت-دؤولت عنعنه سيني ياري يولدا قويور. همين يالنيش گله نه يين سونوجو اولاراق بوگون تورک تاريخيندن سؤز آچيلاندا اوجسوز-بوجاقسيز بير سيرا چئشيدلي آدلار مئيدانا گلير. حتّي ايش اورا چاتير کي، بعضي اونلو تورک تاريخچيلري بئله ايفاده لر ايشله ديرلر: "آتاتورکون الي ايله عثمانلي امپئروتورلوغو ييخيلاندان سونرا تورک دؤولتي قورولدو!!!" و يا "عثمانلي پاديشاهي، سلطان سليم، ايران شاهي(؟)، اسماعيلي چالديراندا يئندي!!!" گؤروندويو کيمي عثمانلي دؤولتي تورک دؤولتي دئييلدير کيمي گؤستريلير و آتاتورکون عثمانلي-اسلام سئنتز دؤولتيني ييخاندان سونرا تورک دؤولتچيليک گله نه ييني قورماغا باشلايير. شاه اسماعيل ايسه، ايران شاهي آدلانيلير. و اونون عثمانلي سلطان سليم طرفيندن يئنيلمه سي بؤيوک سئوينجله قارشيلاشير. حال بوکي، او زامان ايران آدلي بير دؤولت اورتادا يوخدور. ان آزيندان تورک سويلو بير صفوي دؤولتي وار. گؤروندويو کيمي، بولانيق تاريخ ذهنيتي، يالنيز کوتله دئييل، حتّي آيدين تورکلرين ده تاريخ بيلينجينده درين چاتلاق ياراتميشدير. سؤزسوز کي، آزربايجان تورکلويونون بولانيق ذهنيتي ده ائله بو يالنيش تاريخ باخيشيندان قايناقلانير. کئچميش سطيرلرده قئيد اولدوغو کيمي، سومئرلردن آز سونرا يارانان ايلام، قوتي، لوللوبي، هورري، ايسکيت، کامئر آراتتا، اورارتو، هيتت، ماننا، مادا کيمي دؤولتلر محض آزربايجاندا، آنادولودا يارانديقلاري اوچون آزربايجان و تورکيه نين اسکي دؤولت سيستم لريدير. آزربايجان و آنادولودا تورک دؤولتچيليگي نين 11 و 12 يوز ايلليكده قزنويلرين، سلجوقلارين، چينگيزخانليلارين (مونغول-تورک بيرلشمه لري) گلمه سي ايله باشلانماسي داستانلاري نين نه قدر بوش و ميللي کيمليک شعوروندان يوخسون اولماسي گوندن-گونه آيدينلاشماقدادير. بو آرادا بعضي دار گؤروشلو و محافيظه چي تاريخچيلريميز او قدر ايره لي گئديرلر کي، آمئريکا و آوروپا اينيستيتوتئتلري نين تورک تاريخي حاقيندا يايديقلاري درين بيلگيلري بئله شانتاژ و پرووکاسييون مئيدانينا چئويريرلر.

آزربايجاندا 1918-جي ايلدن اؤنجه دؤولتچيليک سيستمي اولوبدورمو؟ بو سورونو اورتايا قويانلار ايکي قوروپدورلار. بيرينجيسي آييق-ساييق دوشمنلريميز، ايکينجيسي ايسه تاريخيميزي ياريمجيق اؤيره نيب، ياريمجيق اؤيرتمکده اصرارلي اولان اؤزوموزده ن اولانلاردير. کيمسه چيخيب دا دييه بيلر کي، ان آزي هوئري لردن باشلايان و قاجارلاردا سونا چاتان سلاله دؤولتلري تورکلردن باشقا کيملر اولموشدورمي؟ کيمسه چيخيب ايدعا ائده بيلر کي، بوگونکو آزربايجان يايلاسي آدلانان گونئي قافقازلاردان دوغو زاگروسادک چکيلن بو داغ-داشلاردا تورکلردن باشقا آيري يئرلي دؤولتلر ده اولموشدورمو؟ بوگونون آزربايجاني، کسين ليکله قوتيلرين، ايلاملارين، ساقالارين، کامئرلرين (قامر)، خزرلرين، ماننالارين، مئدييالارين، آلبانلارين، شيروانشاهلارين، صفويلرين، آوشارلارين، قاجارلارين و.... کيمي سلاله دؤولتلرين ائولادلاريديرلار. بو سلاله دؤولتلر، بير گونده اورتايا قونان دؤولت سيستم لري دئييللر کي، کيمسه دوروب اونلاري بير-بيريندن آيري آراشديرماغا قالخسين! اونلار آردي-آرديندان گلن سوي بير، ديل بير، ائل بير چئشيدلي باتي تورکلري اولموشدورلار.

آلمان دؤولتچيليک تاريخيني آراشديراندا، گئرمن تئرمئني له، گئرمه نييا تئرمئني ائله بيرلشير کي، کيمسه نين اونا توخوناجاق گوجو قالمير. حال بو کي، پروس دؤولتي نين تاريخينده ان آزيندان 38 باغيمسيز دؤولت بيرليگي واريدي. بو 38 دؤولت هاميسي گئرمان اولدوقلاريني دوشونور، حتّي ان تميز گئرمان اولدوغونو اثبات ائتمک اوچون کسينتي سيز اولاراق بير-بيريله ساواشيرميشلار. پروس، باوآريا، بادئن، ساکسوني، هئس، وورتومبئرگ، دارموچتاق، کارل سروهه و.... کيمي مستقيل شاهليقلار اولان پروسا باج وئره نلري نين تاريخيني يالنيز آلمانيا تاريخينده آراشديرماق ممکوندور. دئمک آلمانيادا اولانلار، نه اوچون و هانسي ندنلره گؤره آزربايجاندا اولماز حاله گلير!؟ آيدين دير کي، اورتادا دؤولت و ميلت ايراده سيني اولقولانديران بير سيستم گؤرونتوسو اولمالي دير. دوغرودور کي، طايفا، سلاله، امّت، خانليق، آتابي ليک کيمي دؤولت سيستم لري کئچه ري اولدوغوندان ميللي ائتنيک دؤولت سيستمي نين يارانماسينا انگل اولور، آنجاق اؤزو-اؤزه لوگونده ميلت سيستميندن قيراقدا قالمايير و اؤز قايناغي اولان اولوسوندان قايناقلانير. ميلت بير سوي اولاراق قالار، يئنيش-يوخوشلارييلا اوفانير و ديرچه لر. چونکي ميلت، اينسان دئمکدير، اينسانلارين توپلوسو ايسه روحسال لانميش بير بيولوژيک وارليقدير. آزربايجان تورک ميلتي بير روح سل بيولوژيک وارليق اولاراق بو قونو ايچينده آنلام تاپير و تعريف اولونور.

آزربايجان وارليغي نين بيچيملنمه سينده، اولوسال تورک کولتور كيم ليگي نين رولو

بير توپلومون آنلاشيلان کيم ليگي، اورتايا قويا بيله جک دوغال تانيتيم طرزي، سادجه "من کيمم، کيملرده نم، هارادان گلميشه م، اولدوغوم، بولوندوغوم يئر هارادير!" يانيت ينا باغليدير. آيريجا بير توپلومون، اؤزونو نه ساياق درک ائتمه سي، نئجه تانيتماسي، دويغو و دوشونجه سيني هانسي اؤزه لليکلرله سرگيله مه سي ديشمه ز شرطدير. بير چوخ دوشونوره گؤره، اولوسال کولتور کيمليک بير توپلومون دوشونجه سيستمي نين گؤزگوسو و او توپلومون دونيا گؤروشونون گؤسترگه سي دير. اولوسال کولتور کيمليک هم قوروجو و هم آخيجي دير. بونا گؤره قوروجودور کي، اولوسو بير آرادا توتماغين ان تمل داشيدير. اونون اولماديغي يئرده داش، داش اوستونده دورماز، توپلوم پارام پارچا اولار. دؤولتله اولوس آراسيندا اؤزگه ليک حوکم سوره ر و جمعيت داغيلاراق اؤزگه لرين تابع ليگينه گيرر. و اوندان اؤتور آخيجي دير کي، ايستر اوردو گوجو ايله، ايستر اکونومي، تاريخ و ديل کاناللاري ايله باشقا ميلتلرين کولتور آلانينا گيرمه گي باجارار، اؤز اينسانلاري نين گله نك، گؤرنه کلريني باشقا ميلتلرين ده مالينا چئويرر. اولوسال کولتور کيمليک بيلينجي اولمايان بير توپلومون اولوس کيمي ياشاماسي ماحالدير. دؤولتيني، اوردوسونو و حتّي ديل کيمي تمل عنصرونو ايتيره ن بير توپلومون اولوسا دؤنوشو ممکون اولاسي دئييلسه، بيرليکده اولوسال کولتور کيمليک بيلينجيني الدن وئرميش بير توپلومون يئني دن ديريلمه سي اولومسوز معجزه يه بنزر. ايران آدلانان يئرده ميليونلارلا ديليني ايتيرميش تورک کؤکن لي اينسان ياشاماقدادير. اونلار فارسلارين آسسيميله سياستينه توش گله رک ديللريني الدن وئرميشديرلر. لاکين کؤکلو-کولتورلو بير تورک وارشحليغي نين گوندن-گونه گوجلنمه سي ايله آسسيميله اولونوب، ايتميش کيمي گؤرونن ميليونلار تورک اؤز اولوسال كيم ليگيني يئنيدن قازاناراق، تاريخسال سجييه لريني الده ائده جکلر. آزربايجاندا ميللي کيمليک بيلينجي نين آرتماسييلا اؤز ديليني اونودان تورکلر هر شئيدن اؤنجه تورک ديلينه ساريلاجاق و زامان سوره جينده حتّي ان کسگين تورک كيم ليگي داواسينا قالخاجاقلار.

اولوسچولوق دوشونجه سي نين بيچيملنمه سينده اولوسال کولتور کيمليک بيلينجي بئيين ساييلارسا، کسين ليکله، ديل، تاريخ، ادبيات و اوردو، اولوسال کولتور کيمليک بيلينجي نين شاه دامارلاري ساييلماليديرلار. آدلاري سادالانميش بو دؤرد تمل عنصر، بوتون يئنيش-يوخوشلاري، فرقلي زامانلارا عاييد ائتگين ليگي و چئشيدلي آخارلارييلا گئنيش اينسان کوتله سي نين وارليغيدير. بو وارليق عنصرلريله گئنيش اينسان کوتله لري، من کيمم سوروسونو يانيتلايير، من هاردان و کيملردن گلميشه م، سوروسونا آيدينليق گتيرير. سؤزسوز کي، آزربايجان کيم ليگي تک باشينا بئله بير سورغونون آلتيندان چيخا بيلمز. چونکي، آزربايجان تاريخيني گنل تورک تاريخي ديشيندا گؤرمک ممکون دئييلدير. ويل دورانت "ميخ خطي نين يارانيب، تکميل لشمه سي، سومئرلرين بشريت اينکيشافينا وئرديک لري ان بؤيوک هديه دير."[29] دئينده، اصلينده تورک وارليغي نين ايزينده و اولوشما نقطه سينده يئرلشن اسکي تورک اينسانلارين ياشاديغي تورپاقلاردان دانيشماقدادير. بو تورپاقلار، اورتا آسيا، اورتا دوغو، آوراسيا بؤلگه لريني ايچينه آلان بؤيوک بير آلاندير. سؤزسوز کي، آزربايجان سومئر آخاريندان ان چوخ پاي آلميش بو مکانلاردان بيري اولموشدور. آزربايجان وارليغي، ايستر م.ق. 5-جي مين ايلليكده سومئرلر، ايستر م.س. 11-جي يوز ايلليكده سلجوقلار، ايسترسه ده بو گونکو دوروموندا بير آن اولسون بئله، تورک وارليغي نين ديشيندا اولماميشدير. دئمک، ويل دورانت سومئرلردن دانيشارکن، اسکي آزربايجان تورک توپلولوقلاريني دا گؤسترمکده دير.

اولوسال کولتور بيلينجين اؤز تاريخيله اويوم ساغلاماسي، دانيلماز بير اؤن شرطدير. هئچ کولتور اؤز تاريخينه، ديلينه و گله نكلرينه باغلي اولمادان اولوسال کولتور اولا بيلمز. اولوسال کولتور كيم ليگي بير اينيستيتوت و بيليم سل تاپيناق دئييلدير، بلکه بير اولوسون دوغوشوندان يارانان زامانسيز، ياشسيز بير دوغالليقدير. تاريخ آخاريندا بليرسيز کوتله طرفيندن يارانميش کولتور كيم ليگي، قوشاقدان قوشاغا يئني بويوتلار قازاناراق، مين ايللر بويونجا قول-بوداق آتميش، اولوسويلا پئکيشميش و بيرلشميشدير. بو اوزدن، اينسانلارينا گووه نج قايناغي اولموش، اونلارين ايداره چي ليک گوجونو هامارلاميش و ميلت دؤولت اولاشيمينا ان بؤيوک يارديمچي عنصر اولموشدور. اولوسال کولتور کيمليک بيلينجي، ميلتين دوشونجه و ياشاما اؤلچوسونو يوخاري ظرفيت لره داشييار. اولوسال شعورو يوکسک و اويانيق اولان بير ميلتين ايداره چيليک و اؤزقابيليتچيليگي زوراکيليقلا دئييل، دوغال ياشام اولاراق اؤزونو گؤسترر. اونون قازانديغي هر شئي، ميلت مالي اولار. يابانجيلارين نوفوز دايره سي دارالار. ميللي شعور، هر شئيدن اؤنجه بوتون اينسانلارلا ائشيت ايليشگي قورماغين اؤن شرطيدير. ميللي شعوردان يوخسون اولان توپلوم، يالنيز نئچه درجه لي تابع وطنداش ساييلا بيلر. ان اوفاق شرطلر ايچينده باشقا ميلتدن اولان بيريسي ايله ائولنمک ميللي شعورون يوخسونلوغونون آيدين اؤرنگي دير. تاريخ ميللي شعورون بئيينيدير. بعضي ميلتچيلره گؤره، يالنيز تاريخين قهرمانليق صحيفه لريني ايشيقلانديرماق گره کير. اونلارا گؤره، ميلتي يالنيز قهرمانليق تاريخي آياقدا ساخلايا بيلر. حالبو کي، تاريخ بوتون بويوتلاري ايله بير ميلتين ماليدير. بير اولوس تاريخي نين اولوملو-اولومسوز اولايلاري ايله ياشاميشدير. ميلت بوتؤودور سه، تاريخي ده بوتؤودور. يالنيز بوتؤو ديلدن، تاريخدن، ادبياتدان اولوسال کولتور کيمليک بيلينجي يارانا بيلر. ديلي و تاريخي بؤلونموش بير ميلتين اؤزو ده بؤلونور. نه قدر کي، بير اولوسون اولوملو تاريخيني شيشيرتمه ک خطادير، اوندان داها فاجيعه ليسي، اولومسوز[30] تاريخ سرگي له مکدير. بير ميلتين تاريخي نين يالنيز اوْلومسوز طرفلريني بؤيودوب، گنجلره آشيلاماق او ميلتين حاقيندا اوز وئرن ان بؤيوک جينايتدير. تاريخين قورونوب دوزگونجه نسيللره اؤتورولمه سي، اونون قهرمان و اردملي يؤنلريني داها دا بؤيوده رک قيوانج حاله گتيريلمه سي، زاماندا ياشايان هر بير تاريخچي بيلگي نين باشليجا گؤره وي دير. بو باخيمدان هر ميلتين تاريخ و ديل قوروملاري نين باشيندا يالنيز و يالنيز اؤز کؤکونه باغلي اولان اوزمانلارين دايانماسي گره کير.

گنل ليکده تورک تاريخي نين يابانجيلار و دوشمنلر ائتگيسينده يازيلماسي اصيل فاجيعه دير. تورک يارادير، ياشادير، اينسانلارا اؤندر اولور، بشريتين ايلک اوجاغيني غرور. آنجاق قلمه دئييل قيلينجا سارينينجا، اؤز ال آلتي لاري و رقيبلري وريندن يا تاريخدن سيلينير و يا سيلينمز اولونجا اؤز ترسينه دؤنوشور. توران ائلي نين دونيايا حاکيم اولدوغو بير دؤنمده، هئچ يئنيلگيسي اولمايان ساکا (ايسکيت) ايمپراتورلوغونون "آلپ ار تونقا" سي دا بئله بير طالع ايله توشلانير. تورک قزنه لي ايمپراتورو سلطان ماحمودون ساراييندا 30-ايل بويونجا عزيزلنه رک، تورکلره  قارشي چابالايان  فارس  کؤکنلي شاعير، ه.ق. فيردوسي ده اونلاردان بيريسي دير. فيردوسي ميلاد اؤنجه سي 7، 8-جي يوز ايللره اوزاناراق، فارس ائليني عرب باسقي سيندان قورتارماق اوغروندا قلم مجاديله سينه ال وورور. او، بوتون بويوتلاري ايله بير فارس سئوداليسي ايدي. او، نه ساياق اولوسو، اؤلکه ني سئومک يوللاريني اؤزوندن سونراکي فارس نسيللرينه گؤستردي و بونا گؤره، اولوسو اوچون بو گون ده ياشاماقدادير. فيردوسي، اولوسونو عرب لشمکدن قورتارماق يولوندا هئچ بير انگل تانيمادان، اؤز ولي نعمتي اولان تورکلرين تاريخينه ال اوزاتماقلا ان قهرمانليق داستانلاريني يازماغا - بير طرفده توران گرچک قهرمانلاريني، باشقا ياندا ايسه، ميفولوژيک اويدورماسي اولان ايران قهرمانلاريني قويماق شرطيله - باشلادي. او، بو اويدورما ميفولوژيک چاليشماسييلا يالنيز اولوسونا نئجه يارديم ائدبيله جک يوللارين آختاريشيندايدي. گله جکده اونون اويدورمالاري نين بير باشقا ميلته نه کيمي زيان وئره جگي، اونو ماراقلانديرميردي.  فارس  شاعيري، عرب کولتورونون قارشيسيندا اريمکده اولان  فارس  توپلومونون قورتولوشو يولوندا، زامانلارين ان يئنيلمز اوبرازيني يارادمالي ايدي! بو اوزدن، ياشاميندا يئنيلگي گؤرمه يه ن بير تورک باشچيسي - آلپ ار تونقا- دئولشميش بير  فارس  قهرماني - روستمين سوره کلي يئنيلگي سينه اوغراياجاق و ان سونوندا داغلار-دره لر ويلاني[31] اولاراق باشيني الدن وره جکدير. چاغداش تاريخيميزده آزربايجان قهرماني ستارخان، مدرن فارسلارين دوستو کيمي گؤستريلير. او، آزربايجان تورکوندن داها چوخ ايران ايگيدي کيمي تانيديلير. بودور کي، بير ميلتين تاريخي اؤزونه قنيم کسيلير. چونکي، تاريخ يابانجي اللرده دير. تاريخ شعورونون گرجکدن شعور قايناغي اولماسي اوچون، تاريخ اؤز ديلينده يازيلماليدير. تاريخ يازان، اؤز آنا ديلينده دئييل باشقا ديلده تاريخ يازارسا، ايستر-ايسته مز هامان ديلين، قايناقلارينا باغلاناجاقدير. ديل جانلي بير وارليقدير. ديل قوللانيش وئرمز، قوللانديرار. بونون ترسيني دوشوننلر، نه اينكي، ديل فلسفه سي له تانيش دئييللر، هم ده، اولوسال کولتور كيم ليگي بيلينجي نين فرقينده دئييللر. تاريخ اؤز ديلينده يازيلارکن، ديل فلسفه سيندن ده قيدالانير، روح تاپير و روحانيلشير. بو اوزدن اؤز اوخوجوسويلا دوغمالاشير و اونا دوغما دونيا باغيشلايير. بو دوغماليق ايچينده تاريخين بير رومان اوخشارليغيندان اوزاقلاشماسيني و گرچکليک قازانماسيني گؤرمک اولور. ميلت و وطن شهيدي دوكتور زهتابي اوزمان بير تاريخچي اولماديغي حالدا، ميلتيميزين بؤيوک بير بؤلومونده تاريخ شعورو اويانديردي. دوكتور زهتابي يالنيز ميلتيني دوشوندويو اوچون ميلتي نين ديلينده يازدي. اونو، باشقا ميلتلرين نه دوشوندويو ايلگيلنديرمه دي. او، چکينمه دن اؤز آنا ديلينده يازدي. چونکي، يازيلان بو تاريخ، اولوسونون مالي اولماليدير. آنجاق بعضي تاريخچيلريميز اؤز تاريخيميزي  فارس  ديلينده يازارکن، او ميلتين ايچينده اولان ياخين قلم دوستلاريني، سول دوشونجه لي قلم چي لري و عؤمرو بويو تورک ميلتيني تحقير ائدن فارس و باشقا دوشمن فيقورلاري دا، گؤز اؤنونه آليرلار. فارسلار سئوداسينا آليشان بو يازارلار، دوغما اولوسونون اولوملو يؤنونو قلمه آلارکن، هم ده، اوزاق دوستلاري اينجيتمه سين دييه، ايللر بويو ميلتيميزين تاريخيني يالان گؤسترن اويدورما فاکتلارا دا مئيدان وئريرلر. اونلار، مثلا طرفسيز اولماق ايسته ييرلر! طرفسيزلردن اوسانميش ميلت ايسه، اوزمان تاريخچيني دئييل، ميلت دن اؤتري تاريخ يازان زهتابي لرين دوشونجه سيني منيمسه يير. اولوسال کولتور کيمليک بيلينجي، بوتون بويوتلاري ايله اينسانلارين ياشاميندا اؤزونو گؤسترير. ژاپون اينساني دونيا يولچولوغونا چيخارکن يالنيز و يا عايله کيمي چيخماز! ژاپونلولار ايستر ياخين، ايستر اوزاق يئره گئدرکن توپلوجا گئدر، يولچولوق سوره جينده بير-بيرلريني تک بوراخمازلار. هارا گئتملريندن آسيلي اولماياراق اورادا اؤز کولتور و ياشانتي سيستم لري نين ائلچيليگيني ائدرلر. يهوديلر دونيانين ان گوچلو لابي سينه ماليکديرلر. اونلار ساي ميقياسيندا دونيانين اون ميندن بيريسي ديرلر. آنجاق، بو کيچيک ميقياسلي اولوسون آمئريکا بانکالارينداکي پايي اينانيلماز درجه ده دير. بوتون دونيا سياستينه راغما، کيچيک ائرمنيلرين ائتگيلي ساييلان وار اولوشو اونلارين ميللي کيمليک شعورونون بيچيملنمه سي ايله باغليدير. آز قالسين 20 ايله ياخيندير کي، قاراباغين بوتونلوگو و بير نئچه باشقا بؤلگه ميز ائرمنيستان و روسيانين نؤوبتي اشغاليندا اينله مکده دير. تورپاقلاريميزين اشغاليندا اولماسينا باخماياراق، ارمني قووتلري نين هر گون آتش کس سينديرمالارينا تانيق اولوروق. آزربايجان يالنيز جاواب آتشي آچماغا قالخير و اونو دا چوخ بؤيوک غرور حيسّي ايله دونيايا جار چکير. بو جور داورانيش آزربايجان حاکيميتي نين ساواشا مئيل سيزليگيني گؤسترير. نئجه اولا بيلر کي، مستقيل اولموش بير دؤولتين %25 تورپاقلاري اشغال آلتيندا اولسون دا، او دؤولت ساواش آدي گلنده تيترتمه يه دوشسون. دئمک، او حاکيميتين ميللي شعور تملي يوخدور. اولورسا، بير آن دوشونمه دن يالنيز تورپاقلاري نين آزادليغي اوغروندا آدليملايار. ميللي شعورو اولمايان حقيقي و يا حقوقي شخصلر اوچون يالان سؤيله مک، يالان داورانماق، پارا و مالا خيدمت ائتمک ان نورمال حايات ساييلير. ميللي شعوردان يوخسون بير تولوم ايچينده، ايلشگيلر يالنيز روشوت ماهيتي داشييار. اؤيرتمن[32] اؤيرنجيني درس اوخوتمادان مأذون ائدر. بيليم روشوت قوربانيسي اولار. اللرده سايسيز-حسابسيز بيتيکلره و سندلره باخماياراق توپلوم سورعتله ساوادسيزليغا و جهالته اوغرار. توپلومدا ارکک-قادين، ارباب-رعيت، پوللو-پولسوز و... ضيديتلرين حلّي دئييل، بو ضيديتلرين نورمال حاله گلمه سي هر کس طرفيندن قبول اولونار. بو تابلو بير بوشلوغون يني اولوسال کولتور کيمليک بيلينجي-  نين اولماماسي نين عينيتي دير، دوغال گؤسترگه سيدير.

ميللي شعورون اولدوغو يئرده، وطن تابلوسونون باشيندا ايري چيزگي يلا منيم ديلي، منيم آنلاميم! سؤزلري يازيلار. ديل ميللي كيم ليگين هر شئي يدير. ديلسيز ميللي کيمليک شعورو يوخدور. ديليني عزيز توتمايان، اونو بوتون وار-يوخونون آنلامي سايمايان، ائوينده اؤز اوشاغييلا يابانجي ديلده دانيشان و دانيشارکن قولاقلاري نين آرخاسيندان شرم و اوتانج تري تؤکمه يه نلرده اولوسال کولتور کيمليک بيلينجدن ايز-توز اولا بيلمز. "منيم ديليم اوجادير، قوتسالدير[33] و من اونو اوجا ساخلاماقدا بورجلويام." ديينلر البت کي، قيسقانج اولماقدا حاقليديرلار. بئله اولان اينسانلار، يالنيز اولوسال کيمليک بيلينجيله دئييل، هم ده اينسانليق سجييه سي ايله اؤلچولور و ديرله نيرلر.

"منيم ديليم گؤي گؤل، خزر،

منيم ديليم شاه داغ يمدير،

قوي ديلچيلر اؤجش سينلر،

يوخدور بحثه مئيليم منيم.

هئچ بير ديلدن اسکيک دئييل،

بشرين ديل آغاجي نين

شاه بوداغي ديليم منيم![34]

خ. ر. اولو تورک[35] يوخاريداکي شعريني ديينده، اولوسال کيمليک بيلينجي نين ديلله نه اؤلچوده باغلي اولدوغونو سؤيله يير. يعني، ديل بير ميلتين تورپاغيدير، داغي و سويودور. دونيايا آچيلان پنجره سيدير. تاريخه و مدنيتدن سسلنه جک سؤزودور. ديلي، تاريخي، دبلري، اولوس اؤزه لليکلري نين هاميسيني بير آرادا سيستم لشديرن اولوسال کولتور کيمليک بيلينجي، ياشام فلسفه سيني ديناميکلشديرن گوج مرکزيدير. حياتا دؤنوک ديناميزمينده کي، دويغو، عاغيل، اينام و اينانج تمليدير. اولوسال کولتور کيمليک بيلينجي، بير ميلتين اولکوسل، اکونوميک، سياسال و اوردو يوکسه ليشي نين ديناميکاسيدير. بو اوزدن بير اولوسون وارليغي نين اولوسال کولتور کيمليک بيلينجينه باغلي اولماسي، دانيلماز گرچکدير.

"ميللي شعور، بير ميلتين ياشاما ايفاده سي، حايات قايناغي و ان قوّتلي سيلاحيدير. 20. يوز ايلده ميللي شعورو اولمايان ميلتلر ييخيلمايا محکومدورلار.

اونوتولموش ميللي ديلي، ميللي شعور سايه سينده يئني دن ديريلدن يهوديلر و ايرلنداليلارلا، ديريلتمه يه چاليشان نروژليلر، 20 يوز ايلين اوچ ميللي معجيزه سيني گؤسترميشلردير."[36]

ميللي بيلينجين هم منطيق و هم ده دويغو يؤنلري واردير. نئجه کي، منطيق سيز دويغو يوخدور، ائلجه ده دويغوسوز اينسان يوخدور. دويغو ميللي شعورون قلبي ديرسه، منطيق و بيليم اونون بئييني حساب اولور. "منيم بابکيم وار. منيم نسيميم وار" کيمي دئييملرين منطيق يؤنو بابک و نسيمي گرچگيديرسه، " منيم!" وورغوسو اونون دويغوسو و قيوانجدير. اگر تورک آناسي نسيمي و بابک دوغوبسا، ندن اونلار منيم اولماسين کي! مگر مني ده بير تورک آناسي دوغماييبدير. اگر شرق عيرفانچي ليغي نين بؤيوک بيلگين لري آراسيندا سايسيز تورک ائولادي وارسا، ندن عيرفان منيم اولماسين کي!؟ اگر تومريس آنا کيمي آنام وارسا، ندن مدرن و دئموکراتيک فئمينيزمي ده منيم پاييم اولماماليدير کي!؟ بو دونيادا نئچه تومريس آنا تاپيلار!؟ بعضي باتي وورغونو آيدينلاريميزا گؤره، بئله دوشوننلر فاشيست تورکلرديرلر. اولسون قوي اؤزوموزه يييلنمک اوچون بيزه فاشيست دئسينلر. بودور ميللي بيلينج سئوگيسي. بودور بير ميلتين آياقدا قالما شانسي.

آزربايجان وارليغي نين بيچيملنمه سينده اولوسال ديلين رولو

اولوسال ديل، بير توپلومون تاريخسل بيلينجيني، سوره کلي دويغو و دوشونجه سيني، گله نك و دبلريني، ياشام آخيشي نين آنلاميني قوللانيشا گتيره ن بير فلسفي بيچيمدير. تورکيه ده، آزربايجاندا، اؤزبکيستاندا و 100-ه ياخين آپاريجي و يا آزينليقدا اولان تورک توپلولوقلاري نين ميللي ديلي تورک ديليدير. اولوسال ديل و يا باشقا آنلاملا آنا ديل، دؤولت ديلي اولوب-اولماماسيندان آسيلي اولماياراق دئيشمز و تکدير. هر هانسي سببدن ديلين دئيشيمه معروض قالماسي، او ديلين اؤلمه سي و يا اؤلمه يه توشلانماسي آنلامينا گلر. ميللي ديل ايفاده سي چوخ آز قوللانان بير تئرمين اولسا دا، اؤز آنلاميني داشييان آيدين بير آنلاييشدير. ديل ادبيات، موسيقي، تئاتر، سينما، ايله تيشيم و... آلانلاري يارادارکن، اؤزوده زنگينله شير. ميللي ديل، هم ده يابانجي ديل قارشيسيندا ائتنوسوسيال و ائتنوجغرافيک آنلاييشي داشييان اولوسال قاورامدير. 17-جي يوز ايلليكدن روس ديلي نين يوروشونه اوغرايان بؤيوک تورکوستان، گنل آلاندا داربه دن-داربه يه معروض قالميشدي. بورادا تک آماج تورک اولوسونو يئر اوزوندن سيلينمه سي ايدي. روسلار بو باجاري يا ال تاپماق يولوندا ان باشدا تورکوستانين ديل بيرليگيني هدفه آلديلار. روسلار اورادا چئشيتلي ديل فاکتورلاري اورتايا قويماقلا آنا تورک ديلي نين چئشيتلي قوللاريني بوتونلوکله بير-بيريندن آييرماغا باشلادي. سونرا تک باشينا قالميش ديللري روس ادبياتي و ديل آلانلاري ايله شدتلي هجوما اوغراتدي. ديل بيليمينده اثبات اولونموش بير اصله گؤره، هر ديلين آرادان گئتمه سي، او ديلين کؤکوندن و گوجوندن آسيلي اولاراق ان آزي 100-ايللر اوزون سوره ر. روسلار، تورک ديلي نين چوخ بؤيوک کئچميشه دايانماسيني هر کسدن داها دا آيدين بيليرديلر. بو اوزدن، بو ديلين گئنيش آلاندا قارشيسيني آلماغين راحات اولماياجاغيني دا ياخشي باشا دوشموشدورلر. هر امپئراتور دؤولت کيمي، روسلار دا، اؤز هئگومونلوغونون ابدي اولماسينا ايناناراق، تورک ديلي نين امحاسي اوچون چوخ مئتديک آسسيميلا سياستي ايره لي سوروردو. حاديثه لرين، دئيشمه سي، روس امپئراتورلوغونون زده له نمه سي، اسکي تورکوستانين اوره گيندن اؤزگور تورک دؤولتلري نين اورتايا چيخماسي، اولوسوموزون آيدينليق مجاديله سي نين گئنيشلنمه سي، روسلارين و روس ديلي نين مغلوبيته اوغراماسيندا بؤيوک رول اوينادي. آزربايجاندا دوروم داها دا فرقلي اولموش، داها دا مرکب وضعيته دوشموشدور. تورکمن چاي يئنيلمه سيندن سونرا ايکييه بؤلونموش اولوس و تورپاغيميز ايکي اؤزگه ديل باسقيسي آلتيندا قالاراق، حتّي اؤز ايچينده بئله، پارچالانماغا و اؤزگلشمه يه سؤوق ائديلدي. بو اوزدن قوزئيده روس ديلي حاکيم اولدوغو حالدا گونئي ده  فارس  ديلي ان باسقين شکيلده تورک ديلي نين اوزه رينه يوروتولدو.تورک ديلي نين فارس ديلي قارشيسيندا آغير داربه لره قاتلانماسينا باخماياراق آياقدا دورماغي باجارميشدير. چوخ غريبه دير کي، بعضيلري تورک ديلي نين بو ايللرده آياقدا دورماسيني اينانيلماز معجيزه  کيمي آلقيلانديرميشلار. حالبوکي، بئله ياناشما بيليم سل باخيمدان هئچ ده دوغرو دئييلدير. ترسينه، بئله بير بؤيوک اولوسون، ديليله بيرليکده بوتون وارليغي نين اؤزوندن قات-قات آشاغيدا اولان بير ميلتين هئگومونلوغوندا قالماسي منطيقه سيغمازدير. ندن منطيقه سيغماز؟ سوروسونا گونئي آچيسيندان باخارساق بوتونلوکله يانيليب، ميللي ديليميزي (تورک ديليني) اؤز اليميزله آشاغيلاياجاييق. بو اوزدن، اولايا بير آز دريندن باخماغيميز لازيمدير. چونکي، اورتا يوز ايللردن بري (شاه اسماعيلدن سونرا) تورک حاکيملرين اؤز ميلت ديلينه ووردوغو آغير داربالاري گؤرمه مک اولماز! اينانيلماز حالدير کي، تورک حاکيملري نين فارس ديلي سئوگيسي، اؤز آنا ديليميزين امحاسي قدر ايره ليله ميشدير. نتيجه اعتباري ايله هر باخيمدان تورک ديلي نين آلتيندا قالان فارس ديلي تورک دربارلاريندا رسمي ديل حدّينه چاتميش و اولوسوموزون بير باشا آسسيميلا اولماسيندا اساس يارديمچي عاميل اولموشدور. بو اوزدن، اؤز حاکيم آتالاريميزين زامانيندا، آزربايجاندا قوللانيلان تورک ديلي  فارس ديليله دئيشميش، يازي گوجونو ايتيره رک رسمي ديل سويه سيندن يئنيلمه يه ايته لنميشدير. آنجاق، گونئيدن ديشاري گلينجه قوزئي ده زده لنميش (روس لاشميش، کريل لشميش) ديليميز اؤزونو ساخلايا بيلميشدير. اورتاسيادا دوروم چوخدا پارلاق اولماسا، يئنه گونئيدن قات-قات اوستون اولموشدور. تورکيه اوزون زامان ميللي ديل مجاديله سي وئره ن، حتّي قورتولوش ساواشيني ديلين اوزه رينده قوران تکجه اؤلکه ميز اولموشدور. ائله بونا گؤره، تورکيه نين گونئي اوزه رينده ديل ائتگيسي چوخ اؤنملي سونوج وئرميشدير. حاضيردا، قوزئيده، ديلين گئنيشلنمه سي و آرينماسي يولوندا بير پارا ايشلر گؤرونمکدير. آنجاق، هله ده، روس ديلي نين ائتگيسي، ديليميزين تام باغيمسيزليغينا و بوتؤولوگونه ايمکان وئرمه يير. بو دورومدان قورتولوش يولو، اؤنجه دؤولت سيستمينده يئر آلان ائليت کسيمدن آسيليدير. بئله کي، دؤولت سيستمينه باغلي اولانلارين بير چوخونون عايله ديلي هله ده، روس ديليدير. بئله دورومدا، 20-ايلليک اؤزگور بير رئسپوبليکانين آنا ديلينده کي  آخساقليغيندان و بو دورومدان يارانان اولوسال ياشام بيجيميندن دارتيشماغا بئله، گوج قالمايير. آزربايجاندا، تورک ديلي نين روس ديلي ائتگيسيندن قورتاريلماسي نين و تام باغيمسيز دؤولت، بيليم، ايله تيشيم، صنعت، تئکنيک، ساغليق ديلي حالينه گلمه سي نين تکجه يولو بير چوخ دؤولت آدامي نين عايله ديلي نين آنا ديلينه چئوريلمه سينه باغليدير.

گونئيه گلينجه، ديليميزين اينديليکده، ايله تيشيم، باسين، ادبيات، تئاتر، موسيقي، ائليت ديلي قاتينا يوکسلمه سينه ايمکان وئريلمه سه ده، گونده ليک کوتله ديلي اولاراق مجاديله وئرمکده دير. سؤزسوز کي، گونئي ده تورک ديلي، يالنيز ديل سورونو دئييل، گئنيش قاپسامدا بير ميللي-قورتولوش مجاديله سي نين آچاريدير. گونئي ده، تورک ديلي نين سئمپاتيک لشمه سي، اؤز ديليم، اؤز ياشاميم آنلامينا گلمه سي، توپلومون اولوسلاشماسي اوغروندا آتيلان ان ايلکين و اؤتکم آدديميدير. تورک ديلي نين سئمپاتيک لشمه سي ايله، ميللي ديرچه ليشين آلاني گئنيشله نيرکن ميللي تاريخ، ميللي موسيقي، ميللي ادبيات، ميللي دب-گله نك و سجيه وي خاراکتئر داشييان بوتون گيزلي وارليقلار جانلانير. بو اوزدن، ديلين ميللي لشمه سي ايله ياناشي، اينسانلاريميزين دا ميللي بيلينجي يوکسلمه يه باشلايير. اؤلکه نين، بوتون ياشام آلاني اؤزه للشمه آشيماسينا گيرمه يه باشلايير. ديل بيلينجي، ميللي-قورتولوش و دؤولتچيليک ساواشي نين سوره جينده ان گئريده قالميش سوسيال کسيمي مباريزه يه چکير. ديل بيلينجي، تکجه سيلاحدير کي، پارچالانميش ميلتين يئني دن بوتؤولشمه سيني کسين لشديرير. بونا گؤره دير کي، بوتؤو آزربايجان مفکوره سي ديل بيرليگي اوزه رينده قورولموش بير آماجدير. سؤزسوز کي، بو آماجا اولاشاندان سونرا، اونون واحيد بير دؤولت حالينه گلمه سينده ده ديل مرکز رول اويناياجاقدير. باشقا آنلاملا، ديل سادجه بيرئي سل[37] بير وارليق اولماديغينا گؤره، گوج ده يرلريني اولوس و دؤولت بيرلشمه سيندن آلير. کسين ليکله ديلين ياشاييب، ياشاتماسي يالنيز اونون توپلوم مالي اولماسي ايله باغليدير. "هاراي-هاراي، من تورکم" اويونو[38]، بيرئي سل بير ايفاده طرزي اولماديغينا گؤره، بورادا "من"، بير اولوس بيلينجيني گؤسترمکده دير. هاراي-ياراي ايسه، او ممين - اولوسون- سسله نيشيدير. بلکه، ميليونلار ايل بوندان اؤنجه، ديل بيلمز اينسانلارين ايلکين ديل اشارتي ائله عيني قورخودان يارانميشدير. ديل بير اينسان ائويدير و يا آلمانين دونيايا وئرديگي ان داهي فعلوسوفلاريندان بيري ويکتور هايگئرين[39] فلسفه يه باخيش آچيسي اولموش "ديل وارليغين ائويدير" ايفاده سي ايله دئسک، ديلين يالنيز اينسانلار آراسيندا بير آراج اولماسينا دئييل، ياشامين اؤزو و فلسفه سي اولماسينا داها چوخ ايناناجاييق. سؤزسوز کي، ديل بير ياشامدير، اونون فلسفه سيدير! دئييمي، بوگونوموزون آنلاييشي يوخ، تورک و آزربايجان تاريخينده بلکه ده، باتيدان اؤنجه ياييلميش گئنيش دونيا و ياشام آخاري اولموشدور:

عرشيله فرش، کاف و نون منده بولوندو جومله چون،

کس سؤزونو و ابسم اول، شرح و بيانه سيغمازام![40]

بو قيسسا بيتي دقته آلاندا، نسيمي سادجه سؤزلرين بيرلشمه سيني دئييل، اونلارين ايچينده بيرلشمه سيني و ديلده کي قاوراملارين اؤزونه حاکيم اولدوغونو سرگيله مکده دير. نسيمي، گؤيون، يئرين، دونيانين منده بيرلشمه سيني و او مني ديلده - يالنيز ديلده و باشقا وارليغدا يوخ - سيغماسيني گؤسترينجه، اصلينده ديلين سيغمازليغيني و هر شئيين ديلده سيغماسيني ايفاده ائتمکده دير. گؤروندويو کيمي، گونوموزه ده ک چکيلن هوروفيليک فلسفه سي نين ده دوشونجه مرکزينده ديل بيلينجي دايانماقدادير. هر شئي تانريدير، هر شئي سؤزدور (ديل). هر شئي دؤرد عنصر: سو، اود، هاوا، تورپاق- تمليندن يارانميش يارانيشدير. دونيا وارليغي 28 سؤزدوئرسه، بوتون کاييناتي بو سؤزلر ايچينده سيغيش ديران يالنيزجا ديلدير، ديل بيلينجيدير. بير داها ديل وارليغين ائويدير! دئييميله بو بؤلومه نقطه قويوروق.

آزربايجان وارليغي نين بيچيملنمه سينده اولوسال تاريخين رولو

آزربايجان تاريخي آنلاييشي دئييلن زامان، اينسانين گؤزو اؤنونه آناسي نين اورگيندن قوپان بير سؤز گلير:  "بالا بيز تورکه سايا آداميق.[41] بيزده شيله-پيله اولماز!". سؤزسوز کي، بو ساده سؤزون آنلاييشينا وارماق اوچون، تاريخ حافيظه سي نين ان درين قاتلارينا گئتمک گره کير. اينسان تاريخي نين يوز مين لر و حتّي ميليونلار ايله اوزانماسي، ايستر-ايسته مز، تورک و آزربايجان آديني دا اورتايا گتيرير. ايلکين اينسان ياشاييش يئرلري نين بيريسي اولان آزربايجان تورپاقلاريدا عوموم تورک تورپاقلاري کيمي بشريت بئشيگي اولماسي آپ-آيدين گؤرونمکده دير. "آزربايجان اينسانين ياشاديغي ان قديم مکانلارداندير. فضولي شهري نين ياخينليغيندا يئرلشن آزيخ ماغاراسي نين تاپينتيسي، پالي-اوليت (داش چاغي) دؤوروندن بري آزربايجانين توپلو اينسان ياشاييش يئر اولماسيني اثبات لاماقدادير. آزيخانتروپ اود يانديريب، اونو يانيق ساخلاماغي و حتّي اؤزونه ائو ديکمه گي بئله باجارميشدير.[42]"

ايلک اؤنجه يوخاريداکي ايفاده لر چوخ ساده و نورمال گؤرونه بيلر. آنجاق بير آز دوشونولوئرسه، هاردان گلديک، نئجه گلديک، کيملردن گلديک کيمي بير تابلو گؤزوموزون اؤنونده داياناجاقدير. گئچميشلردن چاغيميزا ياخينلاشديقجا، داها آيدين تاريخ قايناقلاري تاپيلير. بو قايناقلاردا آختاريش سونوجو الده ائديلن بلگه لر هانسي بؤلگه لرده کيملرين ياشاماسيني، نه کيمي کيمليک داشيديغيني بله ائدير. مدني تاريخ سومئرلردن باشلانير نظريه سي سون دؤورين تاريخچيلري نين بير چوخونون اورتاق دوشونجه سي اولموشدور. ايکي چاي آراسي[43] نظريه سي نين گئت-گئده بيليم سل لشمه سي، آزربايجان و آنادولونو دا اورتايا گتيرمکده دير. آوروپا و آمئريکا آرخولوقلاري نين اوخودوقلاري داش يازمالار يئني سونوجلاري اورتايا قويور. م.اؤ. ان آزي 5-جي مين ايلليك لردن اؤن آسيا و اورتا آسيادان گونئيه آخينان سومئرلر کسين ليکله التيصاقي ديللي خالقلاردان اولموشلار. چوخ کئچمه دن سومئر ديليله تورک ديلي آراسيندا 300-دن آرتيق بنزر و يا عيني سؤزلرين اوخونوشو باش وئرميشدير. اورتايا بئله بير سورغو آتيلير. دوغرودان بو سومئرلر کيملرديرلر؟ "معاصير شومئرولوقيادا شومئر ديلي نين تورک ديللري ايله قوهوم اولماسي فيکريني سؤيله ين متخصيص لر ده وار. مشهور تورک ديلچيسي پروف. عثمان نديم تونا ايگيرمي ايلدن آرتيق شومئر-تورک ديللري نين علاقه لري اوزه رينده آراشديرمالار آپارديقدان سونرا بو ديلده 168-دن چوخ تورک منشالي سؤزون اولدوغونو ثوبوت ائتميشدير. بو باره ده او، يازير: (شومئر و تورک ديللري ان قديم دؤورلردن بير-بيري ايله قوهوم اولا دا بيلردي، اولمايا دا. بو موضوع بورادا بيزي ماراقلانديرمير. آنجاق شومئرلرله تورکلر آراسيندا ديل باخيميندان تاريخي بير باغليليغين اولماسي، بو 168 سؤز اهميتلي آچيقلامالارلا ثوبوت ائديلميشدير.) پروف. او. ن. تونانين معين ائتديگي شومئر ديلينده اولان تورک سؤزلري نين بؤيوک اکثريتي بو گون ده آزربايجان ديلينده عيني معنادا ايشله نيلير: ايلگوک // ايلگک، ائليک // اليک، ييليک// ايليک، کابکاگاک// گابگاجاق، دوبور// يومورو// آزربايجانين غرب ديالئکتينده - دومورو، دينگير// تانري و س. بورادان بئله بير قناعته گلمک اولار کي، حتّي اگر شومئر ديلي نين پروتوتورک ديلي اولماسي مسلسي مباحيثه لي اولسا بئله بو ديلين فورمالاشماسيندا تورک ديلي نين رولونو اينکار ائتمک اولماز.[44] "گؤروندويو کيمي تورکلرين آنادولويا و آزربايجانا گليشلري نين م.س 11-جي عصره دايانماسي بوتونلوکله فارس و بعضاً قرب و عرب تاريخچيلري طرفيندن اويدورما و آغ يالاندير. حتّي اوزاق بير فرضيه يه گؤره، اگر سومئر و تورک عيني ليگي اولماسا بئله، سومئرلرين تورکلردن ائتگيلنمه سي آيدينجاسينا اورتايا چيخير. دئمک کي، تورکلرين ايکي چاي آراسي و اورمو گؤلو ياخاسيندا، هابئله اؤن و اورتا آسيا، وان و آزاق ياخالاريندا مدنيت قورمالاري م.ق.5-جي مين ايلليكدن ده اوزاقلارا دايانير. اولوسال تاريخ كيم ليگي بورادان باشلايير و بير ميلتين اولوس كيم ليگيني بيلينجلشديرير. آيدين و اؤنجول اينسان توپلوسو باشقالاريني يؤنلتمکدن اؤنجه کنديني ايفاده ائتمگي باجارماليدير. من کيمم، کيملردنم، سوي کؤکوم هارا دايانير. آتالاريم-آنالاريم کيملر اولموش. هارالاردان گلميش، نئجه ياشاميش و عموم بشري ياشاما نه کيمي قاتقي وئرميش ديرلر؟

"تورک آدي"  و آنلاملاري

(نور ار اوغورلودان)

"تاريخده ايلک تورک آدي اورهون يازيت لاريندا تورک اولاراق گئچير. دؤولتينه باغلي خالق، تبه، گوجلو، قوّتلي اولوس آنلاميندا. کاشقايلي ماحمودا (و يا تورک افسانه سين) گؤره، تانري نين قويدوغو تورک آدي، گنجليک، ساغليق، اولقونلوق آنلامينا گلميش. ضياء گؤک آلپ، تورکون تؤره لي، ياسالي آنلاميندا، تؤره و يا توره دن گلديگيني دوشونور. چين قايناقلاريندا، "ميغفئر" آنلامينا گله بيلن تو-کو/ تؤروک اولاراق گئچيرميش. هئرودوت تاريخينده، ايسکيت اؤلکه سينده ياشايان تيرکائ،نين تورک اولدوغو سانيلير. هيند قايناقلاريندا، تورکلر توروکه ا اولونور. پئرسلرين شاهنامه سينده، (ايران ايله قافيه لي) توران اصيللي ساواشچي تورکلردن سؤز ائديلير. بو يوروملاردا چوخونو دوغرولايان تورکولوق وامبئري،نين تورک سؤزجوگونو، توره ين آنلاميندا، تؤره مکدن تؤرتديگيني اک لي يير. (کز تکائ 1992-اي:106-7.)[45]

"بئله ليکله، بو نتيجه يه گلمک اولار کي، تورک خالقلاري مين ايللر بويو دونيانين هر يئرينده و تاريخين بوتون دؤورلرينده درين ايزلر قويموش، تاريخلر ياراتميشلار. لاکين بو تاريخي ايزلري اؤزونده عکس ائتديرن علمي و تاريخي نومونه لردن خبر توتماق اوزون مدت بيزه، او جومله دن ديگر تورک ديللي خالقلارين بير چوخونا چتين اولموشدور."[46]

سؤزسوز کي، آزربايجاندا ميللي بيلينجين آلت ياپيسي تورکلوکدن قايناقلانير. بعضيلري نين تورکلوک ديشيندا آزربايجانچيليق آختاريشلاري سوزگچده سو داشيماغا بنزه يير. روسلارين آزربايجانا باشلايان باسقيسي زامانيندان سون ايللره ده ک ايسترسه چار، ايسترسه سئوت رژيملري طرفيندن چوخ آغير بير آنتي تورک سياستي يورودولموشدور. بئله کي، قوزئيده تورک سؤزونه ياساق قويولموش، تورکچو يازار، شاعير و سياستچيلر قوروپ-قوروپ اؤلدورولموش، سورگون دوشموش، دوستاق اولموش و يا هر هانسي يوللا اولسا بئله، اؤلکه دن قاچاراق ديدرگين دوشموشدورلر. آنجاق قالانلارسا يا بويون اَيه رک روسلارين سياستي نين بير پارچاسي اولموش و يا سوساراق عؤمور سورموشدورلر. لاتين اليفباسي دئيشه رک کيريل جيزگيسي اولوسا حاکيم اولموشدور. ايش بوردا بيتمه ميش آزربايجان تورکجه سينده اولان بير چوخ کؤکلو سؤزجوکلر ديلدن آليناراق يئرينه عرب، روس و حتّي فارس سؤزلوکلر قويولموشدور. آماج آزربايجاني اؤزه ل لشديرمک ايدي. نئجه کي، هامان سياست اؤزبک، تورکمن، تاتار، قيرقيز، قازاق و...تورک توپلوملار حاقيندا دا تطبيق ائديليردي. بو اؤزه للشديرمه سياستي نين آماجي تورک تولوملاري نين تورکلويونو اللريندن آلماق، اونلارين سوي کؤک بيرليگيني اونوتدورماق، تورک آنلاييشيني قالديرماقلا ياناشي يئني توپلوم كيم ليگي وئرمک ايدي. روسلار بو سياستلريني اؤزه لليکله 1930-دان سونرا چوخ راديکالجاسينا دوام ائتديرديلر. آزربايجاندا و باشقا تورک توپلولوقلاردا تورک آدي يئريني سئوت دئيشديردي. تورک اينساني، سئوت اينساني اولدو و تورکلوک آنلاييشي، سئوت آنلاييشي ايله دئيشيلدي. گونئي ده داها دا پيس دوروم حاکيم اولموشدو. تورک كيم ليگي حاکيم اولان  فارس  شووينيست طرفيندن اينکار اولونماغا باشلاميشدي. آنجاق بونلار هاميسي گئريده قالدي. قوزئي ده مستقيل دؤولتين قورولماسي و گوندن-گونه بؤيومه سي، تورکيه ايله بوتون آلانلاردا پايلاشماسي، باشقا تورک جمهوريتلرله ياخينلاشماسي، گونئي ده ايسه ميليونلار اينسان يميزين "هاراي-هاراي من تورکم"، "باکي،تبريز، آنکارا- فارس لار هارا بيزلر هارا"، "اؤلوم اولسون فاشيزمه" ... کيمي استراتژيک مؤوقع اورتايا قويماسي، اولوسوموزون اولوسال تاريخ بيلينجي نين گوندمه يانسيتماسي نين آيدين گؤرونتوسو اولدو. چاغداش اينسانيميزين من اؤزه له مي، تاريخدن گلن بير وارليق اولاراق اولوسال کيمليک بيلينجينه حاکيم اولماقدادير. اگر بير ميلت تاريخين آلت قاتلاريندا گوموش بابکلريني اوزه چيخارير و اونو چاغداشلاشديريرسا، دئمک او اولوس ميللي کيمليک بيلينجيني الده ائديب دير. و اصلينده اولوسال بيلينجي نين يوکسه ليشي نين يئني دالغالارينا چاتماغا باشلاييب دير. باشقا آنلاملا دئييلرسه، بير ميلت اؤز اولوسال داواسيني ائتنيک كيم ليگي و سوي کؤکو اوزه رينده دوزه نله يه بيلرسه، دئمک اولار کي، آرتيق او ميللي، اؤزه ل داواسي نين اؤزه ل دوشونجه سيني الده ائدبيليب، الده ائديلن دوشونجه سيستمي ايله، مينلر ايل بويونجا قازانديغي ياشام کولتورونو، کوتله تمل لريني، تاريخيندن گونونه ده ک چکيلن دوغال ليغيني سياسي حياتي ايله اويدورا بيليبدير. آزربايجان تورک تاريخي نين دوغال آخيشي، اؤز درينليگي ايله اينساني نين آلاجاغي هر جوره سوروملولوغو يؤنه تمه يه قاديردير. "باشقا ميلتلر بو گونکو مدنيته گيرمک اوچون کئچميشلردن اوزاقلاشماغا مجبوردورلار، حالبوکي تورکلرين بو گونکو مدنيته گيرمه لري اوچون يالنيز اسکي کئچميشلرينه دؤنوب باخمالاري يئتر." اينسانيميز تکي من[47]، دونيانين ان يئنيلمه زي، ان بيلگيني، ان اسکي سي و ان گنجييم اينانجينا قالخارسا اگر!

چاغداش آزربايجان ميللي-سياسي داواسي نين مرکزي و بئييني کيمي ساييلان تاريخ و ديل بيلينجي اولوس و تورپاق بؤلونمزليگيني بير مطلق اولاراق اورتايا قويماقدادير. آزربايجان، تورک مدنيتي نين آيريلماز حيصه سي اولدوغو کيمي، اؤز وارليغي نين روحوندا دا آيريلماز و بوتوندور. بو بوتؤولويون پارچالانما فاجيعه سيني باشليجا آزربايجان ياشاسا دا، سورونون تکجه آزربايجانا باغلي اولدوغونو دا دوشونمه مه لي ييک. بو بير تورک سورونودور. تورک دونياسي نين بو سورونا يييه چيخماسي گره کير. دئمک، گئنيش بيلگي لنديرمه چاباسي گوندم بولمالي، بونونلا باغلي سفربر اولماق گره کير.

دونيا ايلديريم خيزييلا دئيشمکده دير، آرتيق ايليشيم و ايلتيشيم فورمالاري 20-جي يوز ايلليگين حتّي سونلارييلا بئله، قياس لانا بيلمز حاله گلميشدير. اولوسلار گوندن گونه پست مدرنيزم ياشام سيستمي له آليشيلير، اينسان ياشامي، آرتيق آلت قاتلاردا دئييل، اوست قاتلاردا دئيشمه يه باشلايير. دونيا سورعتله کوره سل له شير[48]، کيچيلير و گونجلله شير. بئله اولان دورومدا، کيم ليکلري گيزلنميش ميلتلر ايليشيم سيستمينه آليشماق يولوندا اينانيلماز مدرن اريتمه سيستميله داها آرتيق کيمليک ايتيرمه تهلکه سينه توشلانيرلار. بو، بيزيم اوچون ده کئچرلي ساييلير. بير طرفدن دونيايلا آياقلاشماق زورونداييق. ديگر ياندان ايسه، تورک اينساني نين بو آياقلاشما يولوندا اؤزگور و باغيمسيز سئچيم ايراده سي نين يئترسيزليگي اورتادادير. تورک کولتور كيم ليگي کئچميش زامانينا اويان سيستميله ده آرالانميش دورومدايکن، بئله مدرن ياريشا گيرمک گوجو هاردادير؟ سوروسونا البته ده کي، تورک اينساني يانيت آختارماليدير. اؤنجه بيرليک و بيرليک روحونا يييه لنمک گره کير. تورک اينساني، چوخ آز زاماندا بو بيرليگي ياخالايا بيلمه سه، آرتيق چوخ گئج اولاجاغيني گؤزوموزله گؤره جه ييک. 19-جو عصرده آزربايجان دراماتور عاليم و دوشونورو، ميرزا فتحعلي آخوندووون تورکلر اوچون اورتاق لاتين الفباني اورتايا قويوب و ديار-ديار بو ان گرکن تئزيستيني قبول ائتديرمک اوچون سفره چيخماسي، هابئله کريم تاتار تورکلري نين يئتيشديرديگي ان بؤيوک داهي لردن بيري اسماعيل بي کاسپيرالي نين تورکلر اوچون "ديلده، فيکيرده، ايشده بيرليک" چاغريسي هله ده، قولاقلاريميزدا سس لنمکده دير. تاريخيميزين بيزه وئرديگي اولوملو و اولومسوز ديرلري ندن آراشديرا بيلمه ييريک سورونو، بير باشقا درديميزدير. آنالاريميز دئييميني بير ده آنارکن کي، "بالا بيز تورک سايار ميلت يک، بيزده شيله-پيله[49] اولاز!" بئله سونوجا وارماق اولار کي، ساده ليگيميزله ياشاديق، قوردوق، مدنيت ياراتديق، شيله-پيله،سيز اينسانلارا دؤولت، امپئراتورلوق، حاکيميت قوردوق، ايچيميزه سيزان شيله-پيله،لي دوشمنلر ورينده ايسه سيرتيميزدان وورولدوق! بونا انگل اولاماديق، هئي ييخيليب دوردوق. زامان بيزه آجيمادي. زامان اوچارکن، بيز يورودوک. اوچما بيلن لر زامانا چاتديلار، بيز ايسه چاتانلارا حئيران قالديق! آنجاق، بيز ده خيزلانمالي و زامانا چاتماليييق، بيزيم بونا قادير اولاجاغيميز بلليدير. "بو گون پارچالانميشيق، کيچيلميشيک، ضعيفله ييب گئري قاليب و اسارته دوشموشوک. آنجاق دونن بوتؤو ايديک، بؤيوکودوک، گوجلو، اؤنجول و مستقيل ايديک، ميللي شعورورون طلبينه گؤره، مطلق دونن کي عظمتيميزين غرورونو داشيمالي و هم ده اوره كدن اينانماليييق کي، سو گلن آرخا بير ده گلر! کئچميش بوتونلوگوموزو، بؤيوکلوگوموزون، گوجلو و اؤنجول اولماميزين سببلريني اؤيرنمه لي، ياپديغيميز يالنيشليق لاري آراشديريب بيلمه لي و صاباح`دا بوتؤو، بؤيوک، گوجلو، اؤنجول اولاجاغيميزا بوتون وارليغيميزلا اينانمالي، اونا ايندي دن حاضيرلاشمالي ييق."[50]

چوخ سئوينديريجي حالدير کي، آرتيق اولسال ديرلريميزي يالنيز حسرت، نيسگيل يازيندا، دويغولو شعيرلرده، موسيقيده دئييل، هم ده، يازارلارين قلملرينده، ميللي-سياسي اوراندا دا يا يقين اولاراق گؤرمه کده ييک.

"باخ، بو بؤيوک مدني ارثي اؤيرنه جکسن، اوندا سنده بئله بؤيوک کومپلئکس ياراناجاق و دئيه جکسن کي، من بو اولو مدنيتين داشي ييجي سي يام، من بو بؤيوک تاريخين داشي ييجي سي يام. دونيايا ترقي و ريفاه، عدالت و مدنيت گتيرميشم. بوندان سونرا سن اؤزونو ثبوت ائده جکسن. دونيا داهي لريني اورتايا قوياجاقسان. من چوخ تأسوف ائديرم کي، بيز هله ده بو ايشده چوخ گئري ييک. آريستوتئلي، پلاتونو، قالييئوي، کوپئرنيکي...آز قالا ازبر بيليريک، آنجاق ابن سينا، فارابي، بيروني، نصرالدين طوسي، اولوگ بي...کيمي نهنگلريميزين نه يازديغيندان، دئمک اولار کي، خبريميز يوخدور. حالبوکي دونيا ائلم و مدنيتي اونلاردان نه قدر قيدالانيب و قيدالانماقدادير."[51]

آزربايجان وارليغي نين بيچيملنمه سينده اولوسال کولتورون رولو

قوشقوسوز، تاريخله کولتورون باغلاريني بير-بيريندن قوپارماق ممکون اولاسي بير ايش دئييلدير. حتّي بعضي بيليم اينسانلارينا گؤره تاريخ علمي کولتورون دئتاللاريندان اولوشان بير اينسان وارليغيدير. آنجاق بير چوخ بيلگين لره گؤره، بو نسبت ترسينه دير. يعني، کولتور تاريخين حيصه سي و اونون ان اينجه و دوغرودان- دوغرويا کئچيدي و آرديچيل زامانلارين کؤرپوسودور. کولتور، توپلوملارين داملا-داملا توپارلاديغي اينسان اينجيسي دير. تاريخده ياشايان هر اينسان توپلوسو کسين ليکله اؤزونه اؤزه ل[52] اولان اولوسال کولتوره باغليدير. بو باغلانتي، او توپلومون ياشام طرزي، سرگيله ديگي دب و عادتي نين گؤسترگه سيدير. هر اينسان توپلوسو، اؤز دونيا گؤروشونو، ياشام سيستمي نين قورولماسيني زامان-زامان الده ائتديگي کولتور بيچيميندن آلاراق، اونو اولوسال لاشديرير. اونو، منيمسه يير، اونون قورونماسي اوچون وار-يوخوندان گئچمه يه بئله، حاضير اولور. سؤزسوز کي، کولتور ده زامان-زامان باشقا کولتورلرين ائتگي سي آلتيندا قالير. ميلت لرين اؤزگورلوگو، باريش و حضور ايچينده ياشاماسي حالينده، اينسانلارين ميللي کولتورلري ده چيچکله نير، اينسانلار آراسي کولتورل آليش-وئريشي گرچک آنلام تاپير. اولوسال کولتورلر آيري-آيري توپلوملار طرفيندن کؤنوللو اولاراق قبول لانير و دونيا مالينا چئوريلير. کولتور اصيل آنلامدا دونيانين قارشيليقلي آنلاشماسي اوچون ان باريش جيل يولدور. بو ايشين گؤزه ل اوزودور، بير ده ايشين پيس اوزو واردير. بئله کي، زامان سوره جينده ساواشلار اوز وئره رکن، غاليب-مغلوب کولتورلرين ده ساواش آلاني آچيلماغا باشلايير. هر هانسي ندن اوزوندن غاليب اولان دؤولت، هر آدديمدان اؤنجه مغلوب ميلتين آسسيميلا اولماسينا، اونون کولتورونون آرادان قالديرماسينا و اؤز کولتورونو آشيرماغا چاليشير. اوردو، اکونوميک و پوليتيک اوچلوگونون بيرلشمه سي اوزوندن چاغين گوجلوسو اولان سؤمورگه چي[53] بير نئچه دؤولتين باسقيچي سياستلري نتيجه سينده يئنيل گي يه اوغراميش اولوسال کولتورلرين تهلكه آلتيندا اولماسي داها دا چوخدور. چونکو، مدنيت و کولتوردن بوشالان بير ميلتين يئني دن توپارلانيب تاريخسل مادّي و معنوي ديرلرينه داياناراق دوشونجه سيستمي قورماسي اولدوقجا چتيندير. دوشونجه سيستميني الدن وئرن بير توپلومون اؤنه باخيش استراتژيسي`ده اولماز دوروما دوشور. سؤزسوز کي، کولتورون و توپلومون ياشام فلسفه سي نين تملينده کي تاباندان چوخ شئي آسيلي دير. توپلوم وار کي، غاليب دؤولتلرين ايلک کولتور هجومونا اوغرارکن تسليم اولوب يئنميش کولتورون ايچينده سورتولوب آرادان گئدر. مغلوب اؤلکه ده وار کي، ايللر بويو غاليب اؤلکه مدنيتينه باش اَيمه دن اؤز کولتورونو ياشادار و حتّي غاليب کولتورو اؤز کؤکلو گوجونون ائتگي سي آلتينا آلاراق ال وئريشلي بير زاماندا اؤز کولتور باغيندان قوپمايان اولو ايراده سي ايله باغيمسيزليغيني دا قازانا بيلر. بير اولوسون اولوسال لاشميش[54] مادّي ده يرلري اونون گونده ليک چاليشما طرزينده، اکونومي داياقلاريندا (صنايع، اکين، مال-داوار، کارپراتيو و...)، متبق کولتورونده، گئييم و داورانيش تيپلرينده، تيکينتي و معمارليق گؤرونتولرينده، شهر و کند ياشاميندا اؤزونه آنلام وئره ن حالدا، معنوي ديرلريني`د: ادبياتدا (اؤيکو[55]، شعير، رومان، ميفولوژي، خاطيره لر و...) موزيک  صنعتينده (تورکلرده اوزان، موغام)، ال ايشلرينده، فولکلور، تئاتر، سينمادا، رسامليق و هئيکل تراشليق چئشيدلري (آزربايجاندا مينياتور)، دانيشيق، داورانيش، گله نك، دب و عادتلرينده، دينسل گؤره نک و آيين لرينده، اولوسال ايدمان تيپ لرينده (پاکيستان و افغانلاردا چوغان، اسپانيش لرده ماتادورلوق، تورکلرده گوره ش و...) اينسان آدلاريندا، فلسفه و دونيا گؤروشلرينده، سوسيالوژي، پسيکولوژي و سياسي داورانيشلاريندا و باشقا اؤزه لليکلرده تانيتديرار. تاريخ حافيظه سيني اؤزه ل سيستملر حالينده گونوموزه و سينيرسيز گله جگه داشييان و اينسانلارين ياشام مورالي نين دوزئييني اولوشدوران کولتور کيمليک بيلينجي، هر کؤکلو و اصيل ميلتده اولدوغو کيمي تورک اولوسو اوچون ده حياتي رولا ماليکدير. ائله کي، تورک تاريخيني اونون کولتوروندن آييرماق ممکون دئييلدير. آزربايجان تورک ميلتي، تورک اولوسونون آيريلماز بير بؤلومو اولاراق اؤز زنگين و توکنمز کولتور خزينه سيني بشريتين توپلومسال تاريخي نين ان درين قاتلاريندان آلميشدير. دونيانين ان قديم اينسان توپلوسو اوجاقلاريندان بيريسي کيمي تثبيت اولونان آزيخ بؤلگه سينده ايلک دؤرد آياقلي مئيمون تيپلي آنتروپوگئنز اينسان ياشاميشدير. بو اينسان، دوغانين سسلريني دويموش، 100-مين ايللر بويونجا آهنگدار سس ريتميني اؤيرنميشدير. اؤزوندن داها ييرتيجي حئيوانلارلا باش ائتمک اوچون بيرليکده اولماغي باجارميش و بو بيرليکده اولماق يولويلا ذکا و آلت بيلينجه ال تاپميشدير. آج قالماماق اوچون، داشلاردان سوخوجو و کسيجي آلتلر دوزلتميش، حئيوانلاري اوولاميشدير. ديري قالماق اوچون، يئرله، گؤيله، وحشي دوغايلا و حتّي اؤزو ايله بئله، مباريزه ائتمگي اؤيرنميشدير. هابئله، آرخولوژيک تثبيتلره گؤره، خزر، آرال، وان، اورمو گؤللري، آمودريا و سيردريا[56]، قيزيلوزن، دجله-فرات[57] چايلاري و کنگر کؤرفزي[58] ايله بللي يايلا کيمي گؤرونن حوزه ده، ايلک اينسان مدنيتلري قورولوشودور. آزربايجان، بو بؤلگه نين اورتاسينادا يئرلشديگينه گؤره، هم ده  قوروپ آخينلاري نين تئرمينالي اولموشدور. بو اوزدن ان ايلک باشدان ايلکين اينسانلارين ديل و داورانيش قاوراملاريني توپارلاما رولونو دا اوزه رينه چکمک زوروندا قالميشدير. دوغال اولاراق بو ايله تيشيم آزربايجانين سونراکي کولتور زنگين ليگي نين اؤنملي ندنلريندن بيريسي اولموشدور. بو بؤلگه ده، م.ق 10،000-جي ايللره دايانان قوبوستان ماغاراسي نين اوزه چيخماسي، اوراداکي داش قازينتي لاري و چکيلن رسيملر، اينسان توپلوسونون مدني لشمه سي ايله باغلي ايلکين تاپينتي لاري اله وئرميشدير. بير آز سونرا اورمو بؤلگه سينده يئرلشن حسنلي تپه سينده و آيري-آيري آرخولوژيک تثبيت لردن الده اولونان بيلگيلره گؤره، آزربايجان تورکلري نين ايلک مدني توپلوملاردان اولماسي کسين لشميشدير. م.ق. 3 و 4-جو مين ايلليك لره دايانان اورمو گؤلو ياخاسينداکي آراتتا کولتور بؤلگه سي، تبريز، آکباتان[59]، موغان-ساوالان و زاقروس داغلاري آراسيندا ياييلان قوتي-لوللوبي دؤولتلري، خزر، آزاق، وان، گؤيجه گؤللري نين ياخاسيندا ايلک دؤولتلر قوران ايسکيتلر، اورارتولار، هيتيت لر کيمي مدني توپلوملار و زامان سوره جينده تورک ديللي خالقلارين مرکز دؤولتي اولان ماننا حاکيميتي اؤز يوکسک مدنيتي و کيفايت قدر دؤولتچي ليک سيستمي له محض بو گونکو آزربايجان تورک مدنيتي نين آناسي اولموشدورلار. ماننالار، دوغاني عزيز سانميشلار. گونشي، آيي قوتسال بيليب، دوغا اولايلارينا تانري علامتي کيمي ياناشميشلار، ساراي لار ديکميش، تيکينتي لري اوچون اينجه ال ايشلريندن استيفاده ائتميش و ايلاملار طرفيندن قورولان ميخ جيزگي لريني ايشله تميش، گئنيش له تميشدير. ائله ماننالار زامانيندان اودا قوتسال گؤزويله باخماق عنعنه سي نين مادا زامانيندا زردوشت ليگين گئنيش ياييلماسينا و ماد دؤولتي نين رسمي ديني اولماسينا نده ن اولموشدور. [60] ماننالار، قونشو دؤولت لره ائلچي گؤندرميش، اونلارلا مال و حئيوان آليش وئريشيني گئنيش لنديرميش و بؤلگه ده باريشلا ياشاماق يولوندا دوستلوق کؤرپولري قورموشدورلار. ماننالار اؤز ياخين قوهوملاري اولان ايلاملارين ضعيفله ميش دورومونا صاحيب چيخاراق، هوجومچو قونشولارين دا قارشي سيندا ساوونما گوجونو ساخلاميشديرلار. اسکي دؤولتچيليک و اويقارليغا ماليک اولان آزربايجان تورکلري ماکئدونييالي اسکندرين م.ق 4-جو يوز ايلليگين سونلاريندا فارس کؤکنلي اهمه نلر (هخامنيشلر) دؤولتچيليگينه سون قويان زامان، مادلارين بو ساواشا قاتيلماماسي و اؤزه لليکله گونئي بؤلگه لريني ايداره ائدن آتروپاتئنا، قوزئي ين، داغيستانين حاکيمي اولان آلبانيا دؤولتلري نين واحيد بير استراتژيک اساسيندا اسکندرله آنلاشماسي گؤزه چارپان اؤنملي اولاي اولموشدور. اسکندرين ان زيروه چاغيندا و بؤلگه نين ان گرگين دوروموندا ايستر قوزئي ده، ايسترسه گونئي ده، آزربايجاني اؤزگور و ساواشدان اوزاق ساخلاماق باشدا آتروپاتئن اؤزو اولماقلا، تورکلرين بؤيوک سياستچي اولماسي نين و مدني داورانيشلاري نين نتيجه سي ايدي. يئنه همين دؤوروده ايره ليله ميش و تام اولاراق توپلوم دوزه نله مه و روحاني سيستم کيمي ياييلان زردوشت ديني نين رسمي دين اولماسينا راستلانيلير. اسکي دؤورلرده آزربايجانين بو حدده بؤيومه سي و اورادا ياشايان اينسانلارين واحيد ديل و دين اطرافيندا بيرلشمه سي، فورمالاشميش بير اولوسال کولتورون کسين اؤرنگي دير. سؤزسوز کي، مستقيل آتروپاتئن و آلبانيا دؤولتلري نين آزربايجانين سوسيال-سياسال فورمالاشماسيندا بؤيوک روللاري اولموشدور. بو ايکي قارداش دؤولت گرکن زامان دوشمنلر قارشيسينا بيرليکده چيخار، دينج زامانيندا ايسه بيرگه ياشام آلاني اولوشدوروردولار. ائله بو اوزدن آزربايجان ان اسکي زامانلاردان بري کولتور قازانميش، بيرليکده ياشام بيچيمي قورموش و بو بيرليگي گونوموزه ده ک داشيميش دير.

م.س. 8-جي يوز ايلليكده آزربايجانين عربلر طرفيندن باسقي يا آلينماسييلا ياناشي عرب-اسلام کولتورونون تورک کولتورو ايله توققوشماسي باش وئرميشدير. بو توققوشما اساسيندا غاليب طرف اولان عربلرين کولتور آغيرليغي دا دويولموش، اسلام ايدئلوژيسي آزربايجاندا يايغينلاشميشدير. عرب کولتورونون اسلام دينيله باغلي اولدوغوندان دولايي، آزربايجان تورکلويونون کولتور بيجيمي ده اسلامي لشميش، ديل، يازين و تاريخي شدّتلي باسقيلارلا قارشي-قارشييا گلميشدير. بو اوزدن، بير چوخ تورک عاليم، يازار و شاعيري اؤز اثرلريني عرب ديلينده يازماغا اوستونلوک وئرميشدير. عرب استيلاسيندان سونرا، قاراقويونلو، آغ قويونلو، صفوي، آفشار و قاجار دؤولتلري نين ايش باشينا گلمه سي طايفا و سلاله حاکيميت لري اولدوقلارينا گؤره، آزربايجاندا دؤولتچيليک کولتورونه بؤيوک قاتقيلار وئرمه ميشلر. يالنيز شاه اسماعيل زامانيندا آزربايجان مرکزلي دؤولتچيليک سيستميله تانيش اولماق اولار. آنجاق شاه اسماعيلين سلطان سليم له قارداش ساواشينا گيرمه سي و يئنيلمه سي بلکه ده آزربايجانين مرکزيتدن دوشمه سي نين باشليجا ندني اولموشدور. 1813 و 1828-جي ايللرده کي  آنلاشمالار، آزربايجانين ياشام بيچيميني، باغيم سيز دونيا گؤروشونو، بير ميلت کيمي يئني چاغ آشاماسينا کئچيد شانسيني دارما-داغين ائتميشدير. 1925-دن ايسه، آزربايجانين ميللي کيمليک و تورک وارليغي ايکي ييرتيجي دوشمن باسقيسي آلتيندا يالنيزجا اؤلوم-قاليم مجاديله سي وئرمه يه مجبور قالميشدير.

آزربايجان تورک کولتور کيمليک بيچيملنمه سينده

ائلات و اوتوراق ياشام فاکتلاري

آزربايجان تورک کولتور کيمليک بيلينجي نين بيچيم لنمه سينده ايکي ائلات و اوتوراق ياشام دوزئي ينين دانيلماز رولونو اونوتماماق گره کير.

بللي کي، ان عنتيق زامانلاردان بوتون تورک قبيله لرينده اولدوغو کيمي آزربايجاندا دا ائلات و اوتوراق ياشام سيستم لري يان-يانا سورموشدور. آزربايجان بؤيوک بير يايلا اولاراق اؤزونه اؤزه ل دوغاسييلا اينسانلارين نئجه ياشاماسيني، گليشمه سيني و قارشيليق لي ايلشگي ده اولماسيني دا بليرله ميشدير. بو يايلا، قوزئي دن باشلاياراق، گونئي قافقازدان چکيليب شاهداغي، کيچيک قافقازدا يئرلشن زنگه زور، قاپيجيق، قاراباغ داغلاريني اورتا باتيدا يئرلشن دوغو آغري، سردشت، شيدان داغلاريني، گونئي باتيدا سهند داغلاريني، گونئي دوغودا قاراداغ، کئچي قيران(بوزقوش)، ساوالان، تاليش داغلاريني، مرکزده قافلان داغيني، گونئي گونئي ده ايسه الوند و گرين داغلاريني دا ايچرن زاگروس سيراداغلاري کيمي سايسيز اوجاليقلار آراسيندا يئرلشير. 400،000 قارا مئتره دن ده گئنيش آلان اولوشدوران آزربايجان يايلاسي، اؤزول اقليمي، دؤرد فصيل هاوا چئشيدي، گئنيش دره و دوزلري و اوجاليق لارييلا، هابئله بؤيوک آخار چايلاري و گؤللريله ان اسکي زامانلاردان ائلات (قيشلاق-يايلاق) و اوتوراق (کند، شهر و تخت قاپي) ياشام سيستمينه آليشميشدير.

بوتون آدليم و تانينميش تاريخچي لره گؤره، آزربايجان تورکلري باشقا تورک ائللري کيمي اوتوراق ياشاملا بيرليکده هم ده، سورجلي يايلاق-قيشلاق ائدن بؤيوک اينسان توپلومو اولموشدور. ائلاتلار، گئنيش حئيوان سورولريني و هابئله اؤزه لريني قيش سويوغوندان اوزاق توتماق اوچون آران و دوزلره (گنجه، کور، آراز دوزلري، ميل-موغان، لاچين و...) و ياي ايستي سيندن قورونماق اوچون گئنيش داغ اتکلرينه، گؤي-چمنله دولو اوباليقلارا (ساوالان، سهند، قوشقاي،شاهداغي و...) يئرلشيرديلر. بعضيلري بو ياشام سيستميني کؤچه بي ليک و يا کؤچري ليک آدلانديرلار. حالبوکي، ائلات مدنيتي يالنيز اؤز دوغما تورپاقلاري ايچينده اولان فصيل حرکت لنمه سيدير. ائلاتلارين ياشاديغي قيشلاق لار گئنيش آلاندا تيکيلي و اوتوراق فورمايا ياخيندير. لاکين، يايلاق لاري چادير و اوبالاردان اولوشموش گئنيش داغ ياماجلاريدير.

آزربايجاندا اولان ائلات ليق لا کؤچري ليک سيستمي بير-بيريندن فرقلنن ياشام طرزلري دير. کؤچري ليک، هر هانسي سببدن دولايي اؤز دوغما دياريني بوراخيب ال وئريشلي ايمکانلار آختاريشيندا سينيرسيز گؤچدور. اولابيلسين کي، بو گؤچ چاباسي يئني شرطلردن آسيلي اولاراق بير نئچه کره تکرار اولسون. بو عمل بير دوشونوشلو ترجيه اولماديغينا گؤره، بليرسيز آماجلارا`دا ندن اولا بيلر. کؤچري ليک، بير ياشام سيستم يندن داها چوخ، هر هانسي دوغال و يا يارانميش ندنين تؤرمه سيدير. بير نئچه اؤرنکله يوخاري سطيرلره آيدين گتيرک:

آ) 1946-جي ايلده گونئي آزربايجان ميللي حاکيميتي نين چؤکوشوندن سونرا 100 مينلرله سوچسوز آزربايجان تورکونون ايران آدلانان اراضي نين ان ايتميش-باتميش يئرلرينه سورگون ائديلمه سي نين بير ميللي-سياسي دپورتاسي يا اولماسيندا ان کيچيک بئله شوبهه يوخدور. بو دوشمن طرفيندن اولان بير کؤچ وئرمه ائيله مي دير.

ب) يئنه هامان اولاي لاردا، 100-مينلرله حرکات فعالي و فيرقه عضوو دوشمن باسقي سيندان اماندا قالماق اوچون قوزئي يولونو توتدولار. سئوت دؤولتينه سيغينانلارين بؤيوک بؤلومو سيبير استئپلرينه سورگون دوشه رک بير داها وطنه دؤنمک ايمکاني الده ائده بيلمه ديلر. اونلار اورادان ائولنديلر، عايله قوردولار. بو ايستمه دن بير ساواش کؤچودور. چونکي، اونلاردان سونراکي نسيللري اؤزه لريني داها چوخ يئرلي اينسانلار بيله جکلر. اونلارين يئني وطني ايستر-ايسته مز سيبير اولاجاقدير.

پ) 1784-جو ايلده عثمان حاکيميتي نين روسلار قارشي سيندا آرديجيل يئني له مه سي سونوجوندا تسليم نامه يه بويون اَين عثمانلي دؤولتي 100،000-لر کيريم تاتار تورکلري نين عثمان تورپاقلارينا دپورتآسيا اولماسيني قبول ائتدي. کيريم تاتارلاري ايستمه دن آنادولويا آخين ائتدي. بوگون بير نئچه نسيل کئچندن سونرا کيريم تاتارلاري بوتونلوکله تورکيه لشيبلر.

ت) 15.جي يوز ايللي گين اورتالاريندا بالکانلارين عثمانلي اوردوسو طرفيندن توتولماسي آرديندان مينلر تورکون بالکانلارا آخين ائتمه سي و اورادا داييمي يئرلشمه سي بير سوسيال-سياسال کؤچ کيمي آلقيلانير. بو کؤچون ان باش معماري عثمانلي دؤولتي اؤزو اولسا دا، کؤچمنلرين ده سوسيال-اکونوميک ايستکلريني اونوتماق اولماز!

ث) 1940.لاردان باشلايان فلسطينين تورپاق ساتيشي نين سونوجوندا اسراييل اؤلکه سي ياراندي. اؤز آنا تورپاقلاريني پارا قارشي سيندا يهودلارا ساتان فلسطين ليلر لبنان، اوردونيا، ميصر، سوريا کيمي قونشو اؤلکه لره کؤچدولر. اونلار بير داها گئري قاييتماق ايمکانلاريني ايتيرديلر. چونکي، آرتيق ساتيلان تورپاقلاري گئري آلماق ممکون دئييلدير. بو بير، ايسته نيلن دپورتاسيادير.

تورکمانچاي آنلاشماسيندان سونرا روسلارين بؤيوک پلاني قافقازي الده ساخلاماق و تورکلرين بيتيشيک تورپاقلاري آراسيندا بوشلوق بؤلگه ياراتماق ايدي. 100،000-لر ارمني نين آنادولودان و گونئي آزربايجاندان، اصفهاندان و باشقا  فارسيستان بؤلگه لريندن ايروانا و قاراباغا کؤچدورولمه سي نين سونوجوندا، يئرلي آزربايجانليلار اؤز تورپاقلاريندا کؤچمه يه معروض قالاراق بؤيوک تورپاق ايتيريمي اوز وئردي. آيري-آيري يئرلردن کؤچدورولن ارمني ييغيناقلاري ميلت کيمي فورمالاشارکن زورلا ائولريندن  ديشلانان تورکلرين تورپاقلاريندا ارمني دؤولتي قورولدو. روس چارليغي نين بير باشا اؤندرلي گي آلتيندا باش وئرن بو تاريخسل اولايين بير زوراکي ليق کؤچ اولدوغو بللي دير.

گؤروندويو کيمي، کؤچري ليکده زامانلاما، دوزه نله مه بليرتيسي، اؤن استراتژيک پلانلاماسي، اوداخلانما و قارشيلاما ايراده سي يوخدور. بعضي غرضلي و مانقورت لاشميش دوشونورلره گؤره، گويا آزربايجان تورکلري کئچميشده کؤچري اولموش و اونون ائتگي سي و عادتي اساسيندا ائلات مدنيتينه يئتيش ميشدير. بو ايدعا تمامي له اويدورما و ساختادير. چونکي، آزربايجان تورکلري اورتادوغو، اؤن آسيا و اورتا آسيا بؤلگه لري نين ان ايلکين اوتراقلاري اولموش، بشر مدنيتي نين بير چوخ وارليغينا امضاءسيني آتميشدير. بو اولوس کؤچري اولموشدورسا، يئرين يووارلاق ليغينا، ايلين، آيين، گونون و ساعاتين تاپيلماسينا، اينسانلار اوچون ايلک سوسيال قوراللرين دوزه ن لن مه سينه، اليفبانين يارانماسينا، حئيوانلارين اهلي لشمه سينه، سارايلارين ديکيلمه سينه، يئرلي حاکيميتلرين قورولماسينا و... نئجه اؤز امضاءسيني قويموشدور؟ و يا، م.اؤ - دن اوزو بري 100-لرله امپئراتورلوق، دؤولت، خانليق، آتابي ليکلرين سيستملشمه سي کيملر طرفيندن اولوشموشدور؟

سؤزسوز کي، کؤچه بي ليگين اؤزگون ايراده سي اولماديغي اوچون، پرئسپئکتيولي سيستم قورما ايراده سي ده چوخ آشاغيدير. ائلات ليق کؤچه بي ليگين ترسينه اؤز بؤلگه سينده يايلاق-قيشلاق سيستمي دير. ائلاتليق، اؤزونه اؤزه ل، يئرلشميش، دوزه نله شميش، قورال لاشميش، تاکتيکالاشميش، اؤلکه قانونلارينا اويغون لاش ميش بير ياشام کولتورودور.

استانفورد ژ. شاو يازير: "...گؤي تورک ايمپراتورلوغو (552-744) تورکلرين آديني داشييان بيرينجي سياسي حاکيميتدير. اونلارين ايمپراتولوق آلاني قارا دنيزدن باشلاياراق موغولستان و چين ين قوزئي ييندن هارداسا ساکيت اوکئانادک چکيليردي. گؤي تورک حاکيميتي بيرلشيک چادير اوتراق لي طايفالارين ليدرليگينده ايداره اولونوردو... کئچميش لردن فرقلي اولاراق بونلار ائل بيرلشمه لري نين باشچيلاريندان قورولان بير مرکزچي گوجده تبه چيليک ائديرديلر... گؤي تورک باشچيلاري بير يئرده تخت قاپي اولماييرديلار. اونلار دام-داوارلارييلا بيرليکده يايلاق-قيشلاقلاردا ياشاييرديلار..."[61] .

سؤزسوز کي، مدرن و چاغداش شهرچيليگين ائتگيسي آلتيندا، ائلات ياشام بيچيمي ده دئيشميش و چوخ اؤزه لليگيني الدن وئرميشدير. ائيتيم، شهر ياشانتيسي، کندلرين مدرن لشمه سي، ائلات ياشام آلانيندا اوره تيله ن ال ايشلري اورون لرين بؤيوک فابريکالار اورونلري قارشيسيندا ضعيف قالماسي، حئيواندارليغين صنايع لشمه سي، کندليلرله ائلاتلار آراسينداکي سورجلي پروبلئملرله ياني-سيرا، دؤولتين ده ائلاتلاري حيمايه سيز بوراخماسي و... بؤيوک ائلات طايفالاري نين کيچيلمه سينه ندن اولماقدادير. اوتراق ياشام سيستمي ايله ياناشي، ائلات مدنيتي نين آزربايجان کولتورونه وئرديگي پاي حسابا گلمز قدر بؤيوکدور. وطن آزادليغي اوغروندا جان قويان سايسيز ايگيد، اؤلکه ادبياتينا سايا گلمز باياتي چئشيدلري وئره ن، اون مينلرجه آتالار سؤزونو قوشاقدان-قوشاغا داشييان شيفاهي خالق ادبياتيني، هابئله اوزان و آشيق کولتورونون اورتايا گلمه سينده دوغادان قيدالانان بو ساده و تميز تورکلرين اولدوقجا پايي توکنمزدير. ائلات ياشام دوزئي ينين، اولوسال معنويت يميزه وئرديگي پايي سايسيز کيتابلاردا يئرلشديرمک اولار.

آزربايجان وارليغي نين بيچيم لن مه سينده اولوسال دؤولت

دؤولت اوران سال[62] بير وارليقدير. دؤولت كيم ليگي اورانسال بير آنلاييشدير. زامان وار کي، بؤيويوب، امپئراتورلوق كيم ليگي قازانار. زامان وار کي، فورمادان دوشوب، آرادان قالديريلار. اولوس نه قدر قاليجي و مطلق بير وارليقديرسا، دؤولت سورجه باغلي، ايمحا احتيمالينا ياخين بير وارليقدير. بير دؤولتين اوزون، سوره کلي ياشاماسي، اولوسونون کؤکلو، گوجلو، چاغا اويوملولوقلا دونيادا اولان دورومو و ايليشگيلرينه باغليدير.

روس-آزربايجان[63] يستي و سويوق ساواشلاري نين سونوجو، آزربايجاندا اولان دولايي تورک حاکيميتي نين سونو اولدو. بو حاکيميت فورمال اولاراق 1925-دک ايران آدلانان يئرده سيخيليب قالسا دا، اصلينده تورکمنچاي فلاکتيندن سونرا، روس و اينگيلتره باشدا اولماقلا سومورگه چي دؤولتلرين سئچيمي اولان فارس سياستچيلري نين قوشاتماسيندا[64] اولموش، فورمال حالدا اؤز حاکيميتيني ساخلايا بيلميشدير. تورک قاجار دؤولتي، تورکلوک كيم ليگي بيلينجيندن بوشالماق لا، ياواش-ياواش فارس دؤولتچيليک سيستمينه گيرميش، اؤز اليله آزينليقدا اولان  فارسچي پانلارين دؤولت اولماسينا ايمکان ياراتدي. بو اوزدن، تورکمن چاي آنلاشماسيندان[65] سونراکي دؤورو، تورک دؤولتچيليگيندن  فارس  دؤولتينه کئچيد دؤورو کيمي ديرلنديرمک هئچده يالنيش دئييلدير. تورکمن چايدان سونراکي زامانلاردا، تورک قاجار دؤولتي نين تورک دؤولت اولدوغو ايله باغلي هر هانسي سيمگه سي، آيدين نيشاني، رسمي ديل يازيسي، سوسيال چيخيشي و بير سؤزله تورک کيمليک ايزلري اولماميشدير. اصلينه باخارساق، يئر اوزونده طايفا، سلاله، دين، صينيف و طبقه يه دايانان، امپئراتورلوق و خانليق تمل لري اوزه رينده قورولان دؤولتلره اولوسال دؤولت آدي وئرمک دوغرو اولا بيلمز. 1828-جي ايلدن بري آزربايجانين ايکييه بؤلونمه سيله ياناشي اولوسوموزوندا فيزيکسل ايکي يه بؤلونمه سي اوز وئردي. بو بؤلونمه نين همان آرديندان ايلک دفعه  اولاراق اولوس قارشيسيندا بير اؤلوم-ديريم داواسي داياندي. يا يئني دن بيرلشمک و وار اولماق، يا باشقالاري بويوندوروغو آلتيندا ازيليب، آرادان گئتمک!

اولوسون قارشيسيندا دوران بو بؤيوک سورغو اشارتي، ميلتي حرکته سالدي. دوشمنين داها گوجلو اولماسي و آزربايجان تورکونون داها دارماداغين دوروما دوشمه سي، البته کي، گيزلي و دؤزوملو مجاديله ني مصلحت گؤرمکده ايدي. بونا گؤره، مباريزه مئيدانلاردا دئييل، يازارلارين قلملرينده، اولوسال آيدينلارين ياراتديغي گيزلي اؤرگوتلرده[66]، شاعيرلرين دويغولاريندا، قوچاقلارين سالديري سيندا، آيري دوشموش آنا-بالالارين گؤز ياشلاريندا داوام ائتدي. آنجاق، بو سوره ج اوزانتي سينا باخماياراق، بوتؤو آزربايجان ايدئياسي يالنيز ا. ائلچي بگين 1976-جي ايل توتوقلاماسي ايله سياسي دوزئيه (موسته وي) گيردي. بوتؤو آزربايجان ايدئياسي، تورک اولوس چولوغونون اورتاق دوشونجه سيستميني اولوشدوردو. بو اولوسال ايدئيانين مرکزينده ايکييه بؤلونموش اولوسوموزون بيرلشمه سي و بيرلشيک دؤولتين چاتيسي آلتيندا اؤزونو قوروم سال لاشديرما تملينه داياندي. 1990-جي ايلده نئچه يوز ايل اؤنجه دن تورک دوشمنليگي اوزه رينده دؤولت قورموش روس امپئراتورلوغو چؤکونجه، اؤلکه ميزين قوزئيي، اؤزبکيستان، تورکمنيستان، قيرغيزيستان، قازاخيستان و علاوه 10 يئني جمهوريت اؤزه لرينين اولوس-دؤولتلريني قوردولار. طبيعي کي، يئني قورولموش دؤولتلرين اؤزه لرينه عاييد سورون لاري وارکن، ديشاريدان اولان مداخيله لرين ده جان سيخيجي اولماسي قاچيريلماز ايدي. بو آرادا آزربايجان اوچون داها بؤيوک سورون لار يولدا ايدي. باشقا جمهوريتلردن فرقلي اولاراق اؤلکه نين بؤلونموش دورومو، قاراباغين ائرمني-روس بيرليکلري طرفيندن اشغال اولونماسي اؤز دامغاسيني اؤلکه گونده مينه وورموشدور.

سؤزسوز کي، يئني يارانميش بير دؤولتين ديپلوماتيک ايليشگي لرينده محافيظاکار داورانيشين حاکيم اولماسي چوخ اؤنم ليدير. لاکين، دئموکراتيک بير توپلومدا سيويل توپلوم قورولوشلاري[67] نين رولو هئچ ده دؤولتدن آز دئييلدير. سؤز بير اولوسون وارليغيندان گئدن حالدا ميلت-دؤولت بير سيستمين اولوسا وئرديگي گنل آلاني و او آلاندان ان اوست دوزئي ده حيمايه ائتمگيني اؤز دئيشمز استراتژيسي کيمي گؤرمه ليدير. آزربايجاندا گرچک اولوس دؤولتي نين يارانماسي يالنيز بوتؤو آزربايجان دؤولتچيليگي سيماسيندا اولاسيدير. بو اوزدن، بوتون قوتسالليغينا راغما، بوگونکو ياريم هئگئمون دؤولتيميزي اولوسال دؤولت آدلانديرماق اولماز! ميللي دؤولت دئديکده عالي حاکيميتين هر هانسي بير شخصه، خاندانا، کلانا، پارتي يايا، زومره يه و يا صينيفه يوخ، قئيدسيز-شرطسيز يالنيز ميلته مخصوص اولدوغو و يالنيز ميلتين ايراده سي نين اوستون توتولدوغو بير دؤولت آنلاييريق.

سئکولار /لاييک/ دؤولت دئديکده دينين دؤولتدن آيريلماسيني، دينين و شريعتين دؤولت ايشلرينه قاريشماماسيني باشا دوشه رک، هئچ بير توپلوم دينسيز اولا بيلمز. آنجاق دين توپلومون دؤولت ايشلرينه قاريشمامالي، هئچ بير سياسته آلت اولمامالي و توپلوم دوزگينده اؤز وارليغيني سوردوئرمه ليدير.

سوسيال دؤولت دئديکده سوسيال عدالتين گؤزله نيلمه سي، بوتون وطنداشلار اوچون فورصت برابرليگي، ميللي گليرين عدالتلي بؤلونمه سي، هر کس اوچون ايش، تحصيل، صحيّه و س. سوسيال، اقتيصادي، مدني ايمکانلارين يارانماسي و هامي نين اينسان کيمي ياشايب ريفاها قوووشا بيلمه سي مقصديله دئموکراتيک سيستمي زده له مدن دؤولتين سوسيال و اقتيصادي حياتدا معين نيظام لاييجي رول اويناماسي نين گرکلي ليگيني نظرده توتوروق.

حقوق دؤولتيني يالنيز حقوقون حاکيم اولدوغو دؤولت کيمي باشا دوشور. آناياسادا تثبيت اولونموش و آزربايجانين قبول ائتديگي اولوس لار آراسي سندلره اويغون اينسان حاقلاري، وطنداش حقوقلاري و آزادليقلاري نين قانونلا قورونماسي، حاکيميت بؤلگوسونون گرچکلشمه سيني و محکمه حاکيميتي نين اساس گؤتوروروک.[68]

آزربايجاندا، تورک اولوسونون ميللي بيلينجي نين تملينده بوتؤولوک ايدئياسي دايانماقدادير. آزربايجان اؤزه لليگينه گؤره، بوتؤوچولوکله اولوسچولوق آنلاييشلاري ايچ-ايچه گيرميش تئرميندير. بو ايکيسيني آيري-آيري تانيتماق ممکون دئييلدير. داها راديکال آنلاملا دئسک، آزربايجاندا بوتؤوچو اولمايان ميلتچي، ميلتچي اولمايان ايسه بوتؤوچو اولاماز! هر ميلتين ياشام سيستم ينده کسين ليکله بير بيرلشديريجي اولکو واردير. چونکي، اولکوسو اولمايان بير ميلتين هارا گئده جگي، نئجه گئده جگي، هاردان گئده جگي بللي اولماز. ائله بو اصله داياناراق آزربايجان تورک ميلتي ده بو آشامادان گئچمه لي و اولوس-دؤولت ايدئياسينا چاتمالي دير. سؤزسوز کي، قوزئي ين ايستيقلاليندان سونرا گونئي ين ده مستقيلليگي ميلتيميزين گونده ليگينه گلمه لي و بوتؤولشمه يولونون شاه دامارينا دؤنوشمه ليدير. گونئي ين دؤولتي اولمادان، آزربايجانين اولوس-دؤولتيندن دانيشماق ممکون دئييلدير. بير باشقا آچيدان باخارساق، آزربايجاندا اولوسال دؤولتچي ليگين ميللي كيمليگي کسينليکله تورکلوک و تورکچولوک تملي اوزه رينده اولماليدير. چونکي، آزربايجان كيم ليگي اوزه رينده ياشايان تورکلرله باغليدير. گؤروندويو کيمي، اولوسال کيمليک اولوسا باغليدير. بونا گؤره ده، ان آزيندان آزربايجان شرطلرينده تورپاق دئييل، ميلت اوزره ايدئولوژيک کيمليک يارانا بيلر.

بو آرادا آزربايجان دؤولت چيليگينه محض آزربايجان چيليق ايدئولوژيسي وئره نلر ده وارديلار. سؤزسوز کي، هر هانسي ايدئولوژيک تعريفي کيمي آزربايجانچيليق ايدئولوژيسي ده بير دؤولت ايدئولوژيسي اولاراق اؤزونو تعريف ائتمک گوجونه ماليکدير. اگر دؤولت چيليک ايدئولوژيسيني دؤولت سيستمي نين تئوريک بئييني، دونيا گؤروشونون دوزه نله ييجي سي، گوج آلانلاري نين بيرلشديري جي سي، دؤولتين توپلوما اؤتوره جه يي فيکير باغلانتيسي و.... کيمي بللي بير دوشونجه سيستمي اولاراق ده يرله نديرسه ک. او زامان آزربايجان دؤولتچي ليگي نين ده، اؤز آماجلاري يؤنونده بير ايدئولوژيک صاحيبي اولماسي اولدوقجا دوغالدير. بو قونودا هئچ شوبهه يوخدور. يالنيز وار اولان ايدئولوژيک اولقوسونون هانسي پايالار اوزه رينده قورولماسي دارتيشيلاجاق بير سوروندور. هر دؤولتين بللي تمل لردن اولوشان ايداره چيليک سيستمي واردير. بو ايداره چيليک سيستمي ايستر-ايسته مز بير ايدئولوژيک تمله دايانماقدادير. بو ايدئولوژيک داياغين اؤلکه دن اؤلکه يه دئييشيک فورمادا اولماسي دا بؤيوک آلاندا او اؤلکه نين تاريخسل تجروبه لريله باغليدير. گنل اولاراق چاغداش دؤولت چيليکده ايدئولوژي نين کؤلگه ده قالماسي گؤرونور. دئموکراتيک دؤولتلره گؤره، زامان سوره جينده دؤولت آنا ياساسي نين اوزه رينه دئييشيک ليک وئره رک اونو گونجلله شديرمک چوخ اؤنملي دير. پارلئمئنت چوخونلوغونو الده ائدن اقتيدارلارين آناياسا اوزه رينده مانوورا وئرمه سي، سس چوخونلوغوندان يارارلاناراق اقتيدار خئيرينه ائيله مه گيرمه سي چوخ گؤرونمکده دير.

توپلوملا دؤولت آراسيندا چاغداش، دئموکراتيک، لاييک و توپلوم آنلاشماسي اولورسا، بو يئني لشمه داها دا ياسال چؤزومله نر.[69] آنجاق، يوکسک دئموکراتيک آشامايا آياق باسماميش اؤلکه لرده ايشلرين ترسينه دؤنمه سي چوخ انديشه وئريجي دير. چاغداشليغين بوتون بويودلاريني الده ائدمه يه ن توپلوملارين اصلينده ان بؤيوک سورونو اؤزه لريني تانيمامالاريدير. بير توپلومون چاغداش اولماسي نين آنلامي مطلق آوروپالي و يا آمئريکالي سيستملره يييه لنمه سي دئمک دئييلدير. هر هانسي ميلت اؤز اولوسال چيخارلاريني سربست و اؤزگورجه سينه گوندمه آليب، دي نين دؤولته دخالت ائتمه سي نين قارشيسينا چيخيب، توپلومون تمليني فورمالاشديران بيري حاقلاري ياشادا بيلرسه، چاغداش دؤولت صاحيبيدير. دئمک، بئله اولان حالدا بير توپلومون ايداره چيليک سيستمي زورلانمادان حقوق و قانون اؤزگورلوگونو الده ائتميشدير. ايدئولوژيک داياغيندان آسيلي اولماياراق بو توپلوم چاغداشليغا وارميشدير.

آزربايجان، چوخونلوغو تورک ائتنيکي اولان چئشيدلي خالقلارين وطنيدير. تورک ائتنيکي آزربايجانين يوزده 95-ايني اولوشدورماقدادير. بير نئچه نادير اؤلکه ني چيخماقلا، آزربايجان دونيانين ان آپاريجي ائتنيک ترکيبلريندن بيريني اؤز ايچينده بارينديرير. تاريخدن گلن بير اؤزه للييه گؤره، آزربايجاندا تورپاقلا ميلت آدي اوست-اوسته دوشمه يير. بو ايسه، آزربايجانين بير باشقا اؤزه لليگيدير. آنجاق بو اؤزه لليک ميللي کيمليک حاقيندا و دؤولتله اولوس ايليشگيلرينده ايکيلي استانداردا يول آچمايير. تورک و آزربايجان بيزيم اؤلکه ميزين ائتنيک و تورپاق آدلاريدير. بو ايکي تئرمين هئچ زمان بير-بيريندن آيري اولماميش و اولا دا بيلمز ايدي. ائتنولوژي علمي نين اساسلارينا گؤره، ميللي کيمليک ديل و ائتنيکه گؤره بليرلنر. ديل و ائتنيک كيم ليگي اينسانا باغلي اولدغو اوچون نئجه ليک بليرتي سيدير. جوغرافييا غاليب شکيلده بو بليرتي نين اوبژئکتيو آلانيني اولوشدورور. بو اوزدن، آزربايجان كيم ليگي نين اؤزو تورکلوکله بليرله نير. اونون دؤولتچيليک ايدئولوژي ايسه، تورکچولوک اوزه رينده دايانماليدير. آزربايجان دونيانين ايلک مدنيت اوجاقلاريندان بيري و تورپاقلاري ايلک اويقارليقدان بري تورکلرين ياشاديغي يئر اولموشدور. بو تورپاقدا تورکلرله ياناشي باشقا ائتنيکلر ياشاسا دا، هئچ زامان آپاريجي گوج کيمي چيخيش ائدبيلمه ميش، يالنيز کيچيک ائتنيک قوروپ اؤلچوسونده تورکلرين قوروماسيندا ياشاميش، ياراتميشديرلار. آزربايجانين ميللي كيم ليگي تورکلوکدور. بو اوزدن دؤولت كيم ليگي ده تورکلوک و تورکچولوک تملي اوزه رينده قورولماليدير. تورکچولوک، اولوس چولوقدور. اولوس چولوق ايسه بير اولوسون ايره ليله مه سي و گله جگي اوغروندا[70] اولکو گوجودور. اولکو کسينليکله اينسان اوزه رينده آنلام تاپار، اينسانين ايچينده فورمالاشار و اينسانين فورمالشمسينا ايمکان وئره ر.

بو قونويلا باغلي ايکي دؤولت-ميلت سيستميني اؤرنک گتيرک. ائرمني دؤولتيله، ائرمني ميلتي و آلمان دؤولتيله آلمان ميلتي عينيله بير آد آلتيندا تانيملانيرلار. اونلار اوچون ائتنيک و اؤلکه آد دئيشيمي آنلامسيزدير. اورتادا نه وارسا عيني دير. دؤولت تاريخيله ميلت تاريخي بيرجه آنلاشيلير، بيرجه تانيملانير. هر هانسي تاريخسل ندنلر اوزوندن آزربايجان اؤز اؤزه لليگيني ياشايير. يعني، آزربايجاندا تورک ميلتي وار و آزربايجان دؤولتي وار. بورادا دؤولت ايداره چيلري نين اوزه رينه ايکي دفعه وظيفه دوشور. بو وظيفه يه گؤره، ايکي وارليق بير يئرده ياشامالي، چيچک لنمه لي و اويغون بير دورومدا بير آدا چئوريلمه ليدير. بو آد کسينليکله تورک تملي اوزه رينده قورولماليدير.

آزربايجان وارليغي نين بيچيملنمه سينده اولوسال اوردونون رولو

اوردو سؤزو اسکي زامانلاردان تورکلر آراسيندا حاکيميت آنلامي داشيميشدير. تورک ائل و يا ائل بيرلشمه لري نين مرکز ييغينجاغينا اوردو دئييليرميش. خاقاني و يا ائل باشچيسيني قوروماق ائلين گؤروه ينه دوشورموش. بو اوزدن اسکي تورکلرده اوردويلا ميلتين عيني وارليق اولماسي گورونمک ده دير. اؤلکه نين ساواشا گيرمه سي له اوشاقلار، قوجالار ديشيندا بوتون الي سيلاح توتان توپلوم اويه سي حاکيميتين بقاسي اوچون ساواشا قالخيرديلار. قديم تورکلر اوچون باشچي نين قورونوب ساخلانيلماسي تورپاغين ساخلانيلماسيندان داها اؤنملي ساييليردي. تورکلره  گؤره، ايگيد بير ارين باشچيليغييلا بؤيوک تورپاقلارا چاتماق اولار، لاکين بؤيوک تورپاقلاري ايگيد باشچي اولمادان ساخلاماق اولماز! محض بونا گؤره ده، تورکلري اوردو اولوس آدلانديريرميشلار. تورک حاکيميت آلاني نين بؤيومه سي ايله ياواش-ياواش اوردو گؤره ولي لري ده سئچيلميش  و دوزه نلي اولاراق قوشون آدي آلميشدير.

اينسانلارين ان سيخ ياشايديغي يئرلندن بيريسي اولان اورتادوغو، اورتا آسيا، اوزاق آسيا و آوروپا هنده وري، تاريخ بويو دونيانين ان چکيشمه لي بؤلگه لري اولموشدور. بؤلگه نين بير نئچه بؤيوک گوجون بؤيومه احتراصي نين قارشيسيندا ان ازيله ني ايسه، کيچيک ائللر اولموشدور. کيچيک قبيله و ائللر سوره کلي اولاراق بؤيوک دؤولتلرين بويوندوروغو آلتينا دوشموشلر. ايستر بو دوروم م.ق. اولسون، ايسترسه ده ميلاددان سونراکي زامانلاردا اؤز سوره جيني دوام ائتديرميشدير. سؤزسوز کي، تورکلر دواملي اولاراق يا بو ساواشلارين مرکزينده اولموش و يا دا اونونلا ياخين ايلگيده اولموشدورلار. بئله کي، توپلومسال کولتورون تانينماسيندان اوزو بري تورک كيم ليگي ايله بؤلگه ده وار اولان باشقا کيم ليکلرين کولتوره ل حافيظه سي ايچ-ايچه گيرميش بللي بير بوتونون يارانماسينا ندن اولموشدور. تورکلر، بو بؤلگه ده ياشايان ان گئنيش و گوجلو هموگئن بيرليگي اولموش، بير چوخ خالقلاري اؤز بايراغي آلتيندا توتمايي باجارميشدير. سؤزسوز کي، زامان-زامان باشقا خالقلارين دا باش قالديرديغي چاغلار اولموش و ائتکن ليک چاغلاري بؤلونموشدور. تورک ديللي سومئرلره قارشي سامي ديللي اکدلرين غلبه لي ساواشي (م.ق 2800)، يئنه تورک سويلو ايلاملارا قارشي سامي ديللي آسوئري لرين يوروشو (م.ق.655)، تورک ميديايا قارشي فارس کؤکنلي اهمن لرين[71] ظفري (م.ق 550) و تاريخ عرصه سينده ايلک کز بير فارس کؤکنلي حاکيميتين يارانماسي، ماکادونيالي اسکندرين تورکلرله آنلاشماسي (آتروپاتئنل) و اهمني لره غلبه سي (م.ق 330) و...

هابئله ميلاددان سونرا دا بو ساواشلار دورماق بيلمه ميشدير. سوره کلي حرکتده اولان تورک ائللري نين ان بارز اؤزه لليگي حربي حاضيرليقدا اولماقلاري ايدي. تورکلر ياز، قيش بيلمه دن اؤز قوروما سيستميني بوتون شرطلرله تطبيق وئرير، ياشام بويونجا ساواش تاکتيکالاريني اؤيره نيرميش لر. آت، تورک ياشامي نين واز گئچيريلمز ايدي. تورک اوردوسو آتي ياخشي قوللانديغي اوچون بير چوخ زامان آز قووه ايله چوخ سايلي دوشمنلره راحاتجاسينا غاليب گليردي. تورکلر اوچون ايکي ساواش تاکتيکاسي تمل ساييلماقدايدي.

آ)  آراشديرما سوره جي[72].

ب) آشينديرما ساواشلاري[73].

بو ايکي سورجه گؤره، تورک اوردوسونون جاسوسلاري نين تاجيرلر و اوسانميشلار شکيلينده دوشمن ايچينه سيزماسي و گره کن بيلگي له اولاشماسي گره کيردي. جاسوسلارين بيلگيسي گلمه دن اوردو ساواشا گيرمز ايدي. اونلار، ساواشدان اؤنجه دوشمنين نه قدر ساواشا حاضير اولماسيني بيلرميشلر. ائله بو بيلگي لره داياناراق نئجه ساواش تاکتيکيني ده سئچرميشلر. "تورک اوردوسونو قوردلارا بنزه ده رديلر. تورکلرين آتلي قوشونلار سيستمي ميلاددان 318- ايل قاباق چين ايله باغلاديقلاري آنلاشما سونراسي چين ده ده تطبيق ائديلدي. و هامان آتلي قوشونلارلا چين ليلر (م.ق 117) توران تاکتيکيله تورکلري يئنديلر. تورک آتليلاري يئل-شالوار و چکمه گئييب، باشلارينا بؤرک قويارديلار. بوزقير اصلاحاتي شکيلي فورماسيندا ايلک دفعه اولاراق کوروش ايران اوردوسوندا و اوندان سونرا اسکندر تورانليلارلا ساواشدان سونرا ماکئدونيالي اوردوسوندا اصلاحات ائله دي. روم اوردوسو دا بو ايصلاحاتي تورک عسکرلريني اوجرتلي اولاراق اوردولارينا آلماقلا ائله ديلر. ايلک دفعه سئزار توران تاکتيکيني ايشله ديب آتلي اوردو ييغدي. روم دا اونلو اونلو ترتيب و کت-شالوار داخي ياييلميشدير. حتّي اؤزه نگي داخي آوارلار واسيطه سيله ياييلميشدير. بيزانسلاردا، توران سيستملي اوردو ايصلاحاتي 5-6-جي عصرده باشلاميش و آز مدتده ياييلميشدير. بيزانس تاريخچيلري پروكپيوس و آقاتياس يازديقلارينا گؤره، بو ايصلاحات بيزانسلارين قوتلارا غلبه لرينه سبب اولدو. امپئراتور ژوستي نيانوس زامانيندان ايستانبولدا هون، بولغار و آوارلار کيمي  گئيينمک و ساچ، اوز قيرخماق مد اولموشدور. امپئراتورون اؤزو ده تاکتيکا آديندا يادداشلاريندا بو ايصلاحاتدان بحث و تعريف ائتميشدير. مثلا هئراکليتوس ميلاددا سونرا 622-624،ده بو تاکتيکي ايشلتمکله ساسانلي لارا غاليب اولموشدور."[74]

معلوم اولدوغو کيمي، تورک اوردوسو، زامان-زامان گئنيش تاکتيکالار ياراتميش و بو الده ائتديگي باجاريلاري چئشيدلي فورملاردا اؤز قونشو و رقيبلري ايله ده پايلاشميشدير. حتّي تاريخسل بيلگي لره گؤره. بو پايلاشيم سينيرلي قالماميش باتي نين ان اوجقار بؤلگه لرينه بئله چکيلميشدير. بو اوزانتي ايستر تورکلرله ساواشدا، ايسترسه ده اوچونجو اؤلکه لر مئيدانيندا ايشه سالينميش و بؤيوک غلبه لرله سونوجلانميشدير. "فرانکلار دا اوردولاريندا تورک عسگري سيستميني ايشله ده رک 7-جي عصرده آوارلاري مغلوب ائتديلر. فرانکلار 9-جو عصرده بوتون اوردولاريني آتليلاردان متشکل ائتميشديلر. بو شکيلده آلمانلار و غربليلر 11-جي عصرين عرفه سينده بوزقير عسگري سيستميني تطبيق ائتميشلر. روسلار داخي 9-جو عصردن باشلاياراق خزرلر، پئچنکلر، قيپچاقلاردان توران تاکتيکي و نيزاعمي سيستميني اؤيرنديلر و بو ايصلاحات سايه سينده خزرلري مغلوب ائتديلر. چنگيزخان خانليغيني ايلام ائتميش قبيله يه دايانان اوردو نيظاميني دئيشديريب، تورک نيظامي اونلو ترتيبي قوردو و واحيدين باشينا اؤز قبيله سيندن بيريني قويدو."[75]

سؤزسوز کي، يئر اوزونده تورکلر قدر ساواشان و اؤزه لريني ساوونان ايکينجي بير اولوس اولماييبدير. بو ساواشلار چوخ زامانلاردا يابانجيلارلا اولسا دا، تورکلرين تورکلره  قارشي ساواشلاري دا آز اولماميشدير. تورکلرين اؤزه لرينه قارشي ساواشلاري تورک ساواش سيستمي نين گليشمه سينه تکان وئرسه ده، تورک اولوسونون سوره کلي کيچيلمه سينه، ايره لي له ييشدن اوزاق دوشمه سينه، فرصتلري قاچيرماسينا، ياشام آلانلاريندا دونيادان قوپماسينا و ان سونوندا باشقالاري قارشيسيندا يئنيلمه سينه يول آچميش و بوگونکو گئري دورومونا گتيريب چيخارميشدير. بونلارا باخماياراق، بوگون ده اؤزگون اؤرنک اولاراق گؤستريلن، تورک قورخمازليغي، تورک، اينامي و دؤيوشکن لي يي له اؤز تاريخسل وارليغينا ايمضاء آتميشدير. اسکي دن اوردو اولوس آدلانان تورکلرين ياشام فلسفه سينده اينسانين ياشاديغي يئر قودسال اولموشدور. يئرله اينسان آراسيندا اولان روحسل باغلانتي نين وطن آنلاييشينا چئوريلمه سي ده ائله محض بو ياندان اولوشموشدور.

بالکان ساواشلاري يئنيلگي سيندن[76] سونرا آردي-آردينا امپئراتورلوق آلاني نين دارالماسي ايله فلاکته اوغراميش اولان عثمانلي دؤولتي، تام بير اؤلوم-ديريم سورونو ايله قارشي-قارشييا دايانميشدير. قافقازلاردان، آفريقادان، آسيادان، بالکانلاردان گئري چکيله رک آنادولو يا سيغيشماق[77] زوروندا قالان بير قوجا امپئراتورلوق هر ياندان قوشاتيلميشدير. تورک تورپاقلاري و اؤلکه سي بوتونلوکله يوخ اولما تهلكه سيله اوزلشميشدير. باتي لي سالديرقانلارين ايراده سيني عکس ائتديرن سئرو آنلاشماسي، تورکلر اوچون يالنيز اورتا آنادولونو پاي وئرميشدير. ازگين ليک و تحقير بوتون ميلتي بوروموشدور. عثمانلي اوردوسو بوتون آلان لاردا دارما-داغين اولموشدور. ميلتين تورکچو ايراده سيني بير داها توپالاماق اوچون گوج قالماميشدير. تورک دوشمنلري، ان سونوندا تورکلرين اوردو اولوس عنوانينا غلبه چالاجاقلارينا اينانارکن، اولوس ايچيندن بير سس قوپاراق يئني روح اورتايا قويدو. مصطفي کامال پاشا، بيز واريق، اؤلمه ميشيک شعاريله تورک ميلتيني ديري قالماق يولوندا اؤلومه چاغيردي. او، آت بئلينده، اولوسونا سسلنه رک، "من سيزه گئري دؤنمه گي دئييل، اؤلمگي امر ائديرم!" دئدي. بؤيوک آتاتورک، تورک اوردو قامانداني کيمي دونيايا آديني يازديردي. او، عئين زاماندا بؤيوک بير تورک ليدري کيمي، دونيانين اؤنده گلن دؤولت آداملاري نين اؤن سيراسيندا يئرلشدي. اونون، ميلتينه وئرديگي، اولوس منليک بيلينجي، بؤيوک قالماق اوچون اؤز گووه ن ليک، قول اولماماق اوچون لاييک ليک، چاغداش و  مدرن اولماق يولوندا اولوسالليق دوشونجه سي وئردي. اونون فلسفه سينه گؤره، مغلوب دوروما دوشن بير ميلتين تکجه قورتولوش يولو، اؤلومون گؤزونه ديک باخماسي، دوشمنه کيچيلمه مک[78] ايچين هر قاريش تورپاقدان چؤره ک چيخارماسي و بير آنلامدا وطن آدلي قوتسال تورپاغي قانلا تميزله مکدير. ائله بونا گؤره ده، بوتون وطنداشلارين اوردو اولماسي گرکمکده دير. "عزيز و مبارک وطنيميزي قورتارماق اوچون ضيالي لارين، هرکسين حاضير بولونماسي گره کير" ... "ميللي مجاديله نين اؤنونده اولان، دوغرودان دوغرويا ميلتين کنديسي دير، ميلتين ائولادلاريدير. ميلت بيرئي لري، آنالاري ايله، بابالاري ايله، آبلالاري ايله بيرليکده مجاديله يي کنديلرينه ايدئال بيليردي." آتاتورکون بو دئييمي له اولوس-دؤولت يولوندا، هم ده اولوس-اوردو اولماق گره کير. اونا گؤره کي، ميلت ايراده سي اولمادان هر هانسي ميللي اوردودان دانيشماق بوش سؤزدور. هر وارليغين ايلکي ده، سونو دا اينساندير. اينساني ايسه اينسان ياپان آشاغيداکي ايکي آنلامين ايدراکيدير:

آ) اينسان توپلومونون اولوس اولماسي!

ب) تورپاغين  وطن  اولماسي!

"تام بو اوغورلار يالنيز منيم اثريم دئييلدير و اولاماز…تام ميلتين قراري بيرليکده ايمانلا چاليشمانين سونوجودور. قهرمان ميلتيميزين و اونلو اوردوموزون قازانديغي اوغورلار و ظفرلردير." [79]

بوتون تاريخ بويو اولوسويلا اوردوسونون ايچ-ايچه گيرديگي بير اولو ائتنيک ين بوندان سونرا دا بئله ياشاماسي و بئله ديرنمه سي گره کير. چونکي، " نه موتلو تورکم ديينه!" -نين فلسفه سيله باتي نين و ديشي يوموشاق ات ايسته ين امپئرياليزمين ياشام فلسفه سي نين باريش ايچينده يان-يانا ياشاماسي يالنيز اکونوميک، سياسال، سوسيال و اوردو گوجونون بيرليگيله دير. ان اسکي چاغلاردا اولدوغو کيمي، بوگون ده، هر بير دؤولتين ان کسگين قورونما[80] سيستمي اولوسال اوردودور. دوغال اولاراق، هر دؤولت اؤز سيستمي اوزه رينده اوردو غرور. آزربايجانين گونئ يينده، 1945-46-جي ايلده آزربايجان دئموکرات فيرقه سيله ياناشي يارانميش آزربايجان ميللي اوردوسو، ميللي حوكومتي قوروماق اوچون بير تلسکن ليک ائيلم يدي. بئله کي، فيرقه نين اؤزو کيمي اوردوسو دا، تام اولاراق نه ايسته گيني، نئجه ايسته گيني، کيمدن ايسته گيني اورتايا قويا بيلمه ييردي. بو اوزدن فيرقه نين ان باشدا گلن دردلريندن بيري ده، اوردودا اولوسال کيمليک روحونون اولماماسي ايدي. دوغرو کي، نئچه آيليق بير اوردودان چوخ شئيلر گؤزله مک دوغرو دئييل. بورادا سؤز قونوسو زامان دئييل، داها دوغروسو ايدئولوژيک خطانين اولوشماسي دير. سؤزسوز کي، ميللي کيمليک بيلينجي نين اؤز تملي اوزه رينده قورولماماسي، باشلي-باشينا بير دؤولت سيستمي نين يئره وورولماسي اوچون يئترلي دير. اوردو، بير دؤولتين ساوونما گوجو و گئنيش کوتله آلاني اولدوغونا گؤره، ميللي کيمليک بيلينجيندن بوش اولونجا، ان تئز ييخيلان قالا اولا بيلر. حاضيردا آزربايجان جمهوريتي نين اوردوسو گوندن-گونه مدرن و چاغداش فورما آلماقدا و بويوت آچي سيندان بؤيومکده دير. آزربايجان دؤولتچيليگيني قوروماق اوچون بو اوردونون اوزه رينه دوشن بورج چوخ بؤيوکدور. روسلارين آچيقجا، فارسلارين ايسه گيزلي اولاراق هر طرفلي يارديملاري ايله آزربايجان دؤولتي نين تورپاق بوتونلوگو ائرمني فاشيزمي ساريندان ضبط اولونماقدادير. بو اوزدن آزربايجان اوردوسونون ان باشدا گلن گؤره وي وطنين آزاد ائديلمه سيدير.

[1]  شعورونون

[2]  اولوشماسيندا

[3]  بئل داياغي/ ستون فقرات

[4]  بير بيرينه اويقون اولماسي

[5]  ايتيل/ ايندي كي وولقا چايي

[6]  فلات

[7]  ايچينه آلان

[8]  كنگر: سومئرلرين اؤزلريني سسله دييي آد/سومئرلرين ياشاديغي بؤلگه نين آدي. كورفز: خليج

[9]  دجله فرات چاي لاري آراسي

[10]  خورري لر

[11]  اوراتو

[12]  مادلار

[13]  اسكيفلر، ايشقوز

[14]  كيمرلر

[15]  ارشكي لر، پارتلار، اشكانيلر

[16]  گؤي توركلر

[17]  كومانلار

[18]  Türkman Eli, Türkmaniye, İraq ve Suriya Türkleri

[19]  Arazoğlu, Müxteser Azerbaycan tarixi, BAB kitabxanası, Bakı, 2000, S. 21

[20]  پروفسور م. زهتابي "ايسلاما قدر ايران توركلرينين ديلي و ادبياتي"، اختر نشرياتي، تبريز، 2001،  ص 9

[21]  قانونلار

[22]  دين قونوسو دييشکن اولدوغو اوچون تاريخ بويو قاليب-مغلوب ايليشگيلرين قارشيسيندا دييشيک دوروملارا دوشموشدور. اسلام عربلرين سولطه سيله هر ايکي تورک و فارس ميلتلري آراسيندا ياييلميشدير. حال بو کي، اسلامدان اؤنجه تورکلرله،  فارسلار آراسيندا دين بيرليگي نين بيرجه بئله اؤرنگينه راسلاشماق اولماز! تاريخين کسين اؤرنکلرينه گؤره آذربايجان دا داخيل اولماقلا تورک دونياسي نين قاليب اينانجي ميللاددان چوخ اسکي لره دايانان تک تانريچيليق اولموشدور، حالبوکي،  فارسلار اسلاما قدر هئپ اودجو (آتش پرست) اولموشدورلار. گؤروندويو کيمي بوگونکو تورک- فارس  آراسيندا  تکجه اورتاق ليق يارادان دين عاميلي ده دوغوشدا آيري-آيري اولموشدور.

[23]  PanTürkizm, Jacop M. Landau, Türkçesi: Mesut Akın, İstanbul, Aralık 1999, S. 10

[24]  شئي

[25]  خط لري

[26]  دوقتور جواد هئيت، توركلرين تاريخ و كولتورلرينه بير باخيش، كاويان يايين لاري، تهران، 1986، ص 21

[27]  بوراداچين دولتي نين توركلرله مونقوللارا و باشقا آزينليقلارا قارشي شوونيستي باخيشيني گوز آردي ائتمك اولماز. يالنيز چين ائتكين ين سايي ني دوشونه رك اورانين هر هانسي رژيم ايچينده اولماسيندان آسيلي اولماياراق بير ملت – دوولت سيستم اولماسي كسين دير.

[28]  حافظه

[29]  تاريخ تمدن، ويل دورانت،ج1، ص 158

[30]  منفي

[31]  سرگرداني

[32]  معليم

[33]  مقدس دير

[34] خ.ر.اولو تورك، لايلاي منيم،

[35]  آذربايجان ميللي شاعيري، دوغوم: 21 اوكتبر 1932 و اؤلوم: 22 ژوئن 1994

[36]  H.N. Kızılelma,sayı 10, 2 ocak 1948

[37]  فردي

[38]  شعار، اسلوقان

[39]  V. Heidegger آلمانيانين ان گوركملي فيلوسوفلاريندان (1888-1976)

[40]  نسيمي (1367-1417)

[41]  تبريز دئييمي: توركه ساياق

[42]  آذربايجان تاريخي، آذربايجان م. آ. ابنستيتوتو، 1.جيلد، ص8 (فارسجا ترجمه: دوكتور ن.آ.بيات، تبريز، ارك نشرياتي، 1981)

[43]  بين النهرين

[44]  Prof. Celil Nağiev, Qedim şerq edebiyyatı tarixi, bakı, asiya yayını s. 55

[45] Bozkurt Güvenç, Türk kimliği, Kültür kaynakları,1993, Ankara, s22

[46] Aydın Abbasov, milli Dövletçilik mefkuresi ve layiqliği, Bakı, 2002, s8.

[47]  ض. گؤك تورك، توركچولويون اساسلاري، استانبول، 1923، ص 21

[48]  گلوبال لاشير

[49]  يالان، حيله

[50]  بوتوو آذربايجان بيرلييينين مرامنامه سي، باكي، 2004، ص 101

[51]  ا. ائلچي بي، چاغداش آذربايجان درگي سي، سايي 1 ، 2001، ايسوئچ، ص 13 ، (باكي دا چيخان تانيتيم قزئتيندن آلينميشدير.)

[52]  مخصوص

[53]  استعمارچي

[54]  ميللي لشميش، ميللت لشميش

[55]  حيكايه

[56]  جئيحون- سئيهون

[57]  ايكي چاي اراسي

[58]  بصره خليجي، عرب خليجي

[59] همدان، آي باتان

[60]  اود مدنيت ينين آذربايجاندا ياييلماسيندا ان قديم چاغلاردان پئترول و گاز ياتاقلارينين اولماسينين بويوك رولو اولموشدور.

[61]  استانفورد ژ.شاو. يئني توركيه و عثمانلي امپراتورلوغونون تاريخي، 1. جيلد فارسجا، 1991، قدس ياييني، مشهد

[62]  نسبي

[63]  روس – قاجار دا دئييله بيلر (1801-1828)

[64]  محاصره سينده

[65]  مقاوله سيندن

[66]  تشكيلاتلانما

[67]  غيري دوولت تشكيلات لارين

[68]  بوتوو آذربايجان بيرليينين مرامنامه سي كيتابي، باكي، 2004، ص 60-61

[69]  حل اولونور

[70]  يولوندا

[71]  هخامنشيلرين

[72]  تحقيق زماني

[73]  يپراديجي ساواشلار، فرسايشي

[74]  دوكتور ج. هئيت، توركلرين تاريخ و فرهنگينه بير باخيش، تهران كاويان يايينلاري، 1987، ص 61

[75]  دوكتور ج. هئيت، توركلرين تاريخ و فرهنگينه بير باخيش، تهران كاويان يايينلاري، 1987، ص 62

[76]  مغلوبيتيندن

[77]  سؤيله نمك، پناه آپارماق

[78]  ازيلمه ك، كيچيلمه ك

[79]:AtaTürkün söylev ve demeçleri,  II, Nimet Unan, Türk inkilap tarihi enistitüsü yayınları, 1.2 basım 1959

[80]  ان گوجلو مدافعه

Share/Save/Bookmark