نگاهی به موسیقی ترکی استان همدان- جواد حسينقلي پور
در آغاز سخن، اقرار می‌کنم که شایستگی اظهار نظر درباره هنر ظریف و زیبای موسیقی را ندارم؛ گر چه سال‌هاست که همچون خوشه‌چینی تهی‌دست، به محضر برخی از اساتید گران‌مایه رسیده‌ام و ملازم هنرمندانی پرمایه بوده‌ام. به خصوص، سخن گفتن درباره موسیقی غنی ترکی، به مراتب دشوارتر است، بالاخص موسیقی ترکی همدان که متأسفانه ناشناخته است و در انزوای کامل قرار دارد و منابع مورد نیاز برای مطالعه و تحقیق در این باره در دست نیست. اساساً در کشور ما فرهنگ و ادب و هنر مردمان ترک, همچون کودکی یتیم است که متولی دلسوز ندارد و معروف است که «بچه یتیم، خودش نافش را می‌برد».
می‌دانیم که زبان هر ملت، در طول تاریخ، هم به طور طبیعی و بنا بر اقتضای ذات و هم به طور قهری و در نتیجه اتفاقاتى همانند جنگ‌ها ,مهاجرت‌ها، مرزبندی‌های سیاسی استعماری – که باعث دوری اقوام یک ملت از یکدیگر می‌گردد – عموماً دارای لهجه‌ها، گویش‌ها و شیوه‌‍های متعدد است؛ امّا علی‌رغم این تنوع، همه این لهجه‌ها و گویش‌ها و شیوه‌ها، شاخه‌های زبان واحدند و از یک آبشخور زبان مادر, تغذیه می‌کنند؛ مثلاً زبان دیرپا و توانمند ترکی دارای شاخه‌هاى ترکیه‌ای، آذربایجانی، ترکمنی، ازبکی، قزاقی و غیره است. شاخه ترکی آذربایجانی هم دارای لهجه‌های متعدد است؛ مانند لهجه تبریز، لهجه باکو، لهجه اراک، لهجه همدان، لهجه زنجان و…
بنا بر عللی مشابه با موارد مذکور, موسیقی هر ملت نیز، دارای شاخه‌هایی متعدد است؛ چنان‌که موسیقی اقوام ترک, به شاخه‌های ترکیه‌ای، آذربایجانی، ازبکی و غیره منشعب شده است. موسیقی ترکی استان همدان نیز سبکی از موسیقی آذربایجانی است که در عین حال, وجوه مشترک بسیاری نیز با موسیقی اصیل ترکیه دارد. موسیقی ترکی همدان، گرچه از نظر تنوع و تعدد مقام‌ها به پایه برخی از انواع موسیقی ترکی همانند آذربایجانی یا ترکمنی نمی‌رسد, اصالت و سوز موسیقی ترکی و تکنیک‌های خاص آن را به نحوی شایسته حفظ کرده است.
آشیق‌های استان همدان از دیرباز در زنده نگاه داشتن موسیقی ترکی همدان با غیرت و تعصبی تحسین برانگیز کوشیده‌اند.(۱) از جمله آشیق‌های برجسته روزگار ما استاد حاج حیدر محمودی و استاد عاشوق مسیح الله رضیایی است که سالیان دراز در حفظ هنر کهن خنیاگری کوشیده‌اند. وجود ایشان گنجینه‌ای از مقام‌ها و نغمات اصیل ترکی است؛ گرچه در این ناحیه، نوازندگان زبردست سازهایی همچون چوگور، بالابان، نی ترکی و کمانچه ترکی اندک نیستند.
چوگور ÇÖĞÜR ساز اصلی در بین ترک‌های استان همدان است که بازمانده ساز کهن ترکی چونگور (ÇÖNGÜR) است. این ساز خوش صدا، معمولاً سیزده پرده و نه سیم دارد. برخی از نوازندگان با پرده‌گذاری بر صفحه چوگور، تقریباً نیم اکتاو بر اکتاو اصلی آن می‌افزایند. تعداد سیم‌ها نیز بسته به سلیقه نوازنده و کاربرد ساز، ممکن است که هفت یا بیشتر از ده باشد. (۲)
کوک چوگور: به طور معمول سه سیم پایین، در حالت دست باز، کوک re و شش سیم بالا کوک do دارند. گونه دیگر از کوک چوگور هم به همین صورت است؛ جز اینکه سیم چهارم (سیم زارِنجی) کوک sol می‌گیرد. این کوک، زارِنجی نام دارد و در مقایسه با کوک پیشین، کاربرد آن، کمتر است.
ترتیب نت پرده ها در سیم پایین بدین شکل است:
پرده‌هایی که در نواختن اغلب مقام‌ها و نغمه‌های ترکی به کار می‌رود، عبارت است از یکم، سوم، پنجم، هفتم، هشتم و دهم. (۳)
از تکنیک‌های نواختن چوگور می‌توان به نواختن سرانگشت سوم یا چهارم دست راست بر صفحه چوگور اشاره کرد که در بین آشیق‌های کشور ترکیه نیز مرسوم است. (۴) در پرده‌گیری نیز در حالت نزولی دست چپ بر دسته ساز، نوازنده معمولاً با انگشت سوم بر پرده la کرن پس از پرده la و sol بمل پس از پرده sol اشاره می‌کند (این فن در نواختن کمانچه محلی نیز کاربرد دارد). نوازنده چوگور با اَجنان (مضراب چوگور از جنس پوست درخت آلبالو) بر سیم‌ها می‌نوازد (سه سیم نخست چوگور با هم گرفته میشود) چوگور نوازان در اجرای برخی از مقام‌ها با انگشت شست بر سیم‌های واخوان (شش سیم بالا) پرده‌گیری می‌کنند.
تفاوت چوگور معمول در منطقه همدان با قوپوز یا ساز آشیق‌های مناطق دیگر آذربایجان و سازهای مشابه ترکیه‌ای (چوگور، باغلاما، تامبورا و دیوان) در کوک سیم‌ها و تعداد و فواصل پرده‌هاست؛ همچنین سازهای مذکور در شکل و اندازه کاسه و صفحه با هم تفاوتی اندک دارند. آشیق‌های آذربایجانی و به خصوص آشیق‌های ترکیه در استفاده از سیم‌های چهارم به بعد مهارت بیشتری دارند.
در بین ترکان همدان به غیر از چوگور، سازهایی همچون بالابان، نی فلزی و کمانچه نیز مرسوم است. کمانچه محلی، سه‌سیمه است و کاسهای استوانه‌ای دارد. اندازه دو دهانه این نوع از کمانچه، متفاوت است و بر دهانه کوچک‌تر پوست کشیده میشود و دهانه دیگر پوششی ندارد (درست همانند کمانچه ترکمنی). آرشه یا کمان این ساز از چوبی باریک و انعطاف‌پذیر و تعدادی تار موی دم اسب ساخته میشود.
اندازه نی فلزی محلی و فواصل و گاهی تعداد سوراخ‌های آن با نی فارسی متفاوت است.
بالابان، ساز بادی و از جنس چوب است و همچون نی ترکی و چوگور (و سازهای مشابه آن) در بین ترکان آذربایجان و ترکیه نیز در کنار سازهای دیگر به کار می‌رود.
در موسیقی ترکی همدان همانند آذربایجان غربی و ترکیه، همنوازی چندان مرسوم نیست و آشیق‌ها معمولاً به تنهایی به اجرای موسیقی می‌پردازند؛ اگرچه دونوازی به شکل چوگور و بالابان یا کمانچه و چوگور هم کمابیش متداول بوده است. نواختن سازهای ضربی همانند دایره به همراه کمانچه و چوگور، چندان رایج نیست و گروه نوازی چند چوگور یا هم یا با سازهای دیگر اصلاً مرسوم نیست. در توضیح تمایل نوازنده‌ها به تکنوازی یا عدم کاربرد سازهای ضربی، می‌توان گفت که اکثر نغمات محلی، ریتم منظم ندارند و در نواختن یک مقام، گاه از میزان‌های مختلف استفاده میشود و تعدادی از مقام‌ها نیز اساساً ضربی نیست. از سوی دیگر، متداول‌ترین کاربرد این موسیقی، در نقل داستان بوده است که آشیق به مقتضای حال و هوای مجلس و داستان پردازی خود، از نغمه‌ها و مقام‌ها و ریتم‌های مختلف استفاده می‌کند؛ درحالی که کاربرد همنوازی، بیشتر در اجرای تصنیف است و در موسیقی ترکی منطقه همدان، تعداد تصانیف، بسیار اندک است.
همچنان که پیشتر گفته شد، بیشترین کاربرد موسیقی ترکی همدان در نقل داستان بوده است؛ همچنان که در بین آشیق‌های آذربایجان و قشقایی‌ها و بخشی‌های ترکمن و ترکان شمال خراسان رایج است. بخش اعظم داستان‌های رایج این خطّه، حماسی است (همچون داستان کوراوغلی) و تعدادی داستان عاشقانه ( همچون داستان اصلی و کرم) و معدودی داستان مذهبی (همچون داستان سیدی) رونق بخش محفل‌ها و مراسم‌ها بوده است. به هر حال، آشیق‌ها حتی در نقل داستان‌های عاشقانه، هرگز هنر شریف خود را به الفاظ و سخنان رکیک و هزل آلود نیالوده‌اند.
توضیحات:
۱- متاسفانه برخی از نوازندگان و خوانندگان محلی، حریم اصالت این موسیقی کهن را ناآگاهانه شکسته‌اند و با آمیختن نغمات غیر ترکی در آن، خواه ناخواه در جهت تضعیف آن گام برداشتهاند.
۲- از آشیق جوانی که از اهالی روستاهای اطراف کبودراهنگ بود، شنیدم که در مجالس درویشان نعمت اللهی، چوگورهای دوازده سیمه نیز نواخته میشود.
۳- برای نمونه، در ذیل به پرده‌های مورد استفاده در دو مقام (یا صوت) رایج این ناحیه اشاره میشود:
صوت کوراوغلی با استفاده از پرده‌های دوم، سوم، پنجم، هفتم، هشتم و دهم نواخته میشود و صوت شاختایی (شاهختایی) بر پرده‌های اول، چهارم، پنجم، ششم، هشتم و دهم به نوا درمیآید.
۴- ترکمن‌ها نیز از تکنیکی مشابه استفاده می‌کنند که شَلَپه نام دارد.
نمونه هایی از موسیقی ترکی همدان:
